Бужаровска, вашите книги се преведени на 15 јазици, а делот од расказите се оживени и на театарската сцена. Може ли да се живее од творештво во земјава?
Па, во земјава не, затоа што сепак тоа се во странство објавени тие книги и ми требаше многу голем пат да изодам за да, ете, можам на некаков начин да добивам, да речеме, хонорари од моите изданија на книгите во странство.
Тоа е една така несигурна работа, бидејќи не знаете дали ќе се продаваат книгите, кога извесна издавачка куќа ќе посака да ви ги објави книги, тоа е една многу несигурна работа.
Малкумина би рекла, дека во поранешна Југославија живеат исклучиво од своето пишување. Со оглед на моите изданија, мислам дека во овој момент би можала веројатно сама да се издржувам само од пишувањето, меѓутоа не во оваа земја.
Во оваа земја тоа е невозможно бидејќи едноставно, не е толку голем пазарот, не можете да се издржите од македонскиот пазар.
Еден наш тираж е 500 примероци, а еден тираж многу тешко се распродава во текот на годината за една книга.
Се случува, секако дека имаме автори кои што повеќе тиражи продаваат во една година, меѓутоа повторно тоа не би можело да се исполни без поддршка на државата, како што на пример се случува во Германија, каде што многу автори можат да живеат исклучиво од тоа што пишуваат, а не се еве толку преведувани како што сум јас или други мои колеги. Зависи значи од која држава доаѓате како автор.
Се чувствувате ли како панкер во културата каде што се твори како да се е за без пари во тешки битки со ветерници?
Искрено да ви кажам, јас не се чувствам баш така. Прво, затоа што немав идеја дека ќе живеам од писателство и никогаш немав некои огромни амбиции да станам писателка.
Пред се сакав да бидам едукаторка, како што и сега сум. Работам како професорка. Мислам, тоа е, од тоа заработувам, да речем, имам плата од тоа. И се занимавам и со преведување, и од тоа, исто така, многу долги години се издржував.
Така што, немав нека идеја дека можам толку многу време и внимание да посветам на писателството и немав идеја дека треба да се борам со нешто, туку тоа го правев цело време како да ми е екстра.
Сега ми одзема многу голем дел од времето, бидејќи сите тие преводи, гостувања и слично се работа исто така.
Сега сум малку растргната и уморна, меѓутоа не би сакала да се жалам. Не се чувствувам баш дека нешто тука сум да речеме панкер.
Но, надвор, кога сте во Западна Европа, би можело да кажеме дека сите ние кои што сме од бившите југословенски простори или од помали земји, тоест сите кои што не сме класично западноевропејци, Англичани или Американци, го имаме тој статус.
Навистина, сите треба да работиме уште неколку работи за да можеме да бидеме писатели.
Вашиот прв роман Тони за кратко време го привлече вниманието на читателите, верувам поради чувството што го предизвикува главниот лик кај нив, неодговорен, егоцентрик, арогантен, самобендисан. Какво беше чувството да се оди во чевлите на Тони, додека го сликавте неговиот лик?
Се разбира, писателот мора да се соживее со тоа што го пишува, без разлика дали му се случило и се случило или не. И тоа предизвикува, се разбира голема нелагода и преживување на одредени трауми, лични, туѓи или општествени.
Но, ете, Тони е многу непријатен лик, во најмала рака би рекла, непријатен, и го има предизвикот да направам роман кој што е и покрај тоа што ликот е толку непријатен, да биде книгата интересна за читање и да не ги изнервира читателите да речат, колку е гаден овој, не сакам да ја читам веќе оваа книга.
Ама и мене ми беше тоа, всушност предизвик, затоа што сфатив дека треба никако да го разиграм Тони, и покрај тоа што е таков егоцентрик, себичен, штетен за себе и за околината. Морав да го направам комичен, така што малку и се забавував, и на таков начин себе си покажав дека пишувањето не треба да биде мачно, дека треба да биде и забавно.
Мачо општествениот менталитет е интересно отсликан во главниот лик, скопски фраер, бивш рокер, вработен во администрација. Но, ако ги погледнеме женските ликови, како на пример Тамара или Евгенија, дали е тоа слика за стереотипот за македонската жена ?
Не би рекла дека е стереотип баш за македонска жена, затоа што ова се некои облици на патријахатот кои постојат секаде.
Така би рекла дека ликовите и на Тамара, и на Евгенија, и другите женски ликови, се некакви ликови кои што ги среќаваме во нашето секојдневие, меѓутоа се исто така и облици на патриjархатот.
Значи, мајката која што го разгалува синот, и која што му помага да стане таков каков што е, со тоа што се разбира дека, не се разбира, туку има мал пресврт со тој лик кај мене во романот, или еден тој класичен однос, тоа се луѓе овозможувачи веројатно, кои им овозможуваат на таквите егоцентрици, себични, разгалени да се однесуваат така како што се однесуваат веројатно, бидејќи и тие биле во детството така третирани многу често од некој член од нивното семејство, па имаат помала самодоверба, па поради тоа точно таквите емпатични луѓе со мала самодоверба, многу лесно се приклонуваат кон овие неемпатични со голема самодоверба и така и тие врски се гледаат во романот.
Кога зборуваме за машко-женските односи во романот, вие и во дел од вашите интервјуа неколку пати имате кажано дека во македонското општество ја има во секоја пора, па дури и кога се доделуваат државните награди и признанија. Дали правилата и критериумите се построги за жените во однос на тие за мажите ?
Па тоа е исто повторно како во секое патријахално општество истото се огледува и кај нас, затоа што кај нас можеби и се уште не сме свесни за некои работи, но сме свесни за некои други поради социјализмот.
Да речеме секоја држава си има некои работи во однос на структурата на општеството што овозможуваат одредени типови на родови дискриминации или не знам, одредени феномени дискриминаторски или насилни.
На пример, ние не можеме да замислиме случај толку голем и страшен како оној на Жизел Пелико во Франција. Иако Франција се претставува себе си како многу либерална и како земја каде што не постои таква родова дискриминација, место каде што е дом на најголемите феминистки, како Симон Де Бовоар, на пример.
Но, тоа не значи дека не постои таа дискриминација во Франција и француските жени многу добро го знаат тоа, всушност, и затоа е толку масовно излегуваа на протест и, еве, се види тоа кај во случајот на Жизел Пелико, страшниот случај.
Кај нас, можеби, се појавуваат во други облици. И тоа многу често во домот, многу често се разбира и на работа, исто така во политичката сфера речиси многу малку жени има. Таму каде што се ставени квоти, таму е подобрена состојбата, меѓутоа без тие квоти немаше ни да ги има.
Гледаме постојано една борба за унапредување, меѓутоа уназаденост во однос на дискриминацијата.
И секако дека е многу потешко да се изборите и дека како жена или како малцинство, би рекла, или било која друга маргинализирана група, правилата се поинакви.
Значи дека треба малку повеќе да се борите, а малку повеќе да учите.
Треба да бидете најдобра во училишта, треба да знаете како да се справите и со жените, и со мажите на работа, треба да знаете како да се справите со луѓето во домот и така натаму.
Имате пример на улица како да одите без да бидете нападната, како да имате отворено 16 очи за да не ви се случи нешто во темница и така натаму.
Тоа се огромни работи на кои што ние мора да мислиме за да добиеме нешто, така што секако дека препреките се многу поголеми.
Кога ги спомнавте женските квоти во политиката, во земја се забележува во изминативе години зголемување на бројот на високи функционерки, од претседателка на држава, градоначалничка на Скопје, заменик генерален секретар на НАТО. Доволно ли е тоа за исполнување на таканаречената женска квота во политиката или треба да се прави нешто повеќе?
Јас би рекала дека многу често тие неколку примери служат како, еве ви го добивте и пак не ве бива, значи не треба да бидете ништо, при што имало стотици политичари кои што биле катастрофа, ама нели, никој не рекол, е па не те бива машко си, значи не треба веќе да имаме машки претседатели, премиери и така натаму, или градоначалници.
Тоа често го користат како причина да кажат дека ние, нели,
не бива за било какви позиции, тоест да не вратат повторно во домот.
Од друга страна, ми се допаѓа тоа дека треба да се нормализира жена да биде на некоја висока позиција, без разлика дали таа е феминистка или не е, се бори или не бори за женските права. Нормализација е на тоа жена да биде таму со сите свои маани, бидејќи и мааните на жените не се прифаќаат.
А другата работа е што треба да видиме општата состојба, а не само тие неколку жени што се на високи позиции. А тоа е дека повторно во однос на кандидати за градоначалници низ цела Македонија имаме многу мала застапеност и редица други статистики покажуваат дека не е ништо подобрено.
Неодамна присуствувате на грчко-македонска научна конференција во Солун посветена на македонскиот јазик, настан за кој како што рековте бил под ризик да не се одржи поради притисоците од ултра-десничарските партии. Какви се вашите импресии од настанот ?
Директорката на Институтот се вика Фотини Цибириду, ако не се лажам, и професорката славистка и преведувачка Александра Јоаниду, која што ги преведе сите моите книги на грчки.
Но, една од работите е што мојата книга, „Мојот маж“, излезе во Грција, прв пат пишуваше македонски јазик.
Во историјата на Грција мислам дека тоа е всушност и прва книга што е преведена целосно од македонски, да пишува дека е од македонски јазик.
Така што Александра Јоаниду е навистина една огромна поборничка за правата на македонскиот јазик и за македонското малцинство во Грција.
Таа беше организаторка и Александра не е ненавикната на голем отпор од фашистичките сили во Грција, која што ги има, ултрадесничарските партии и групи.
Јас, бидејќи не бев свесна за тоа, не ми кажа. Кога стигнавме, дознавме. Кица Колбе, всушност, ми кажа, бидејќи таа беше таму и била таму со Александра предходната вечер и сведочела на сите облици на притисок која Александра Јониду ги добила, за да не се одржи конференцијата за македонскиот јазик при Солунскиот универзитет.
Така што, мислам, самиот ректор се јавил и даде изјава, тоа го дознав потоа во „Ефсин“, го прочитав, грчкиот весник, дека од една страна тврди дека Универзитетот треба да има автономија и треба да се одржи таму настанот, но од друга страна нашол некои технички забелешки зашто не треба да се одржи, па ја притиска професорката, односно двете професорки, настанот да не се одржи таму и секако одредени фашистички групи рекоа дека ќе дојдат и дека ќе направат проблем. Во смисла, не заплашија дека не смееме да бидеме таму.
Но, добрата работа е што во Грција постои силно студентско движење кое е антинационалистичко и хумано.
Студентите дојдоа и застанаа во наша одбрана, не чуваа цел ден надвор пред амфитеатарот, иако фашистите не ни дојдоа, тоа беше само класично нивно заплашување, дојдоа скандираа во наша чест, ни рекоа со среќа да си ја одржите конференцијата, ни дадоа поддршка и не дозволија да се откаже овој настан.
Така што атмосферата беше прекрасна, внатре беше полно, се зборуваше, се читаше на македонски и на грчки јазик. Никој не се чувствуваше небезбедно и меѓу сите имаше некој договор дека ова ќе стане традиција, и кај нас и кај нив.
И на таков начин всушност тоа табуизирање на македонскиот јазик кое постоеше во Грција со децении поради силата на нивната националистичка пропаганда, еве сега многу брзо се уништува.
Да ве цитирам во едно интервју со Радио Слобода Европа, што го дадовте пред 10 години, изјавивте дека како општество си патиме од усул, ама и од немање традиција на критика, на бунт кон медиокритетите, невкусот и кичот. Од денашна перспектива, дали работите се променети?
Малку да, би рекла, затоа што пред 10 години и сега преживеавме една фаза на критикување и на зборување јавно и отворено.
Мислам дека надминавме една граница што не очекувавме дека ќе ја надминаме, на тоа нели добриот вкус „пази да не кажеш нешто за некого“, „што ако овој помисли така за мене“, мислам дека сме малку подобри во тоа и дека до некаде почнуваме да градиме традиција на критика и на отворено зборување, критика не значи и омраза.
Но, мислам дека многу очекуваме за кратко време. Не е ништо една деценија, во однос на тоа колку долго се гради едно општество и една држава. Пред 100 години, 120 години, жените немале право на глас, или да носат панталони, или да имаат сопствен имот, или пак да се разведат, тоа се само 100 години.
Така што и за други работи потребно е време. Во таа смисла, мислам дека малку брзо се разочаруваме и велиме, „ете, ништо не бидна“, „сега вака сите заборавиме, џабе е се “.
Тоа е еден изговор за мразеливост, но можам да разберам кога целиот свет е во криза, зашто и ние би го зборувала тоа, но мислам дека треба да ги имаме предвид и добрите работи што се случуваат околу нас, првенство на дека живееме во мир.
