Секогаш кога Русија лансира беспилотни летала и проектили против украинските градови, мобилните телефони вибрираат и се вклучува непријатниот звук на сирената за воздушен напад.
За време на ваквите воздушни предупредувања, многу Украинци се обраќаат кон каналите на Телеграм кои собираат официјални и неофицијални информации за напади за да одлучат дали да бараат засолниште.
„Никогаш не се засолнувам, но сум посмирен штом знам што се случува. Чувството на контрола, дури и ако е илузорно, е подобро од чувството на беспомошност“, изјави студентот по психологија Илја Јеременко за РСЕ.
Брзиот пристап до неограничени информации ја поттикна апликацијата за пораки Телеграм да стане водечки извор на вести во воена Украина.
Платформата со седиште во Дубаи, која може да се пофали со преку 900 милиони корисници ширум светот, беше основана од рускиот претприемач Павел Дуров во 2013 година. Во неговото прво големо интервју по седум години, кое му го даде на американскиот коментатор Такер Карлсон на 17 април, Дуров вети дека Телеграм има за цел да биде „неутрална платформа“, а не „играч во геополитиката“.
Во Украина, сепак, критичарите се загрижени дека тоа шири дезинформации и олеснува незаконски дејствија. Некои го обвинуваат Телеграм за врски со руската држава и дека придонесува во нејзините воени напори. Украинскиот парламент, Врховната Рада, регистрираше нацрт-закон кој има за цел да го регулира функционирањето на платформата. Но, се чини малку веројатно дека пратениците ќе се обидат целосно да ја затворат популарната апликација.
Инвазијата на Телеграм
Целосната руска инвазија на Украина во февруари 2022 година даде огромен поттик на популарноста на Телеграм во Украина.
Кога руските ракети паднаа врз украинските градови и руските трупи течеа низ границите на земјата, Ихор Лаченков, творец и автор на еден од најпопуларните украински канали Телеграм, „Лачен Пише“, беше во родниот Днипро, следејќи ги настаните и деноноќно објавуваше вести. Во првите 24 часа, неговата публика речиси тројно се зголеми од 70 000 на околу 200 000.
„Луѓето се собраа на мојот канал бидејќи тој беше еден од првите што кажа дека војната започнала и ги исфрли навремените известувања за ракетни напади уште пред да почнат да функционираат правилно алармите за воздушни напади“, рече Лаченков за РСЕ.
Тогаш, главните телевизиски канали во Украина почнаа да емитуваат обединета, државно контролирана информативна програма позната како Обединет телемаратон за борба против ширењето на непријателската пропаганда и дезинформации.
Но, оние што бараат побрзи, поконкретни или неофицијални информации се свртеа кон каналите на Телеграм.
Првенствено апликација за пораки, Телеграм го должи својот успех како извор на вести на својот директен дизајн. Корисниците можат лесно да поставуваат канали и да објавуваат содржини на неограничен број следбеници, без алгоритми кои се мешаат и речиси без рекламирање.
„Нема друга платформа која може да го победи Телеграм во однос на достапноста до публиката“, рече Лаченков, додавајќи дека Фејсбук и Инстаграм не само што се помалку погодни, туку и филтрираат некои популарни содржини поврзани со војна како премногу графички или наводно промовираат говор на омраза или насилство.
Популарноста на Телеграм во Украина се зголеми по инвазијата, при што дури 72 отсто од Украинците ја користеа за да ги добиваат вестите во 2023 година, во споредба со 20 отсто во 2021 година, според студијата на Интерњуз од 2023 година. Ги „засенува“ интернет-страниците за вести (41 отсто), ТВ (30 отсто), радиото (10 отсто) и печатените (3 отсто), како и другите социјални медиуми и апликации. Најблиски конкуренти на листата се Фејсбук со 19 проценти и Јутјуб со 16.
Украинските функционери и институции - вклучително и претседателот Володимир Зеленски, разузнавачката служба СБУ и популарниот гувернер на регионот Миколајев, Виталиј Ким имаат свои многу популарни канали, кои придонесуваат за бумот на Телеграм. Сепак, само 12 од 100-те најпопуларни канали на апликацијата припаѓаат на етаблирани медиуми, официјални лица или јавни личности.
„Лачен Пише“, кој сега има над 1,5 милиони следбеници, го направи Лаченков (24) еден од најголемите инфлуенсери во земјата. Тој собра милиони долари за украинската војска и беше еден од оние што ја претставуваа Украина кога Европскиот Парламент му ја додели на украинскиот народ наградата Сахаров во декември 2022 година.
Руска алатка?
Меѓутоа, за разлика од „Лачен Пише“, речиси сите големи канали на Телеграм во Украина се водат анонимно, а нивната воена улога е многу понејасна.
Многу популарни канали ги мешаат информациите за воздушните напади со бурната содржина, честопати сензационално претставена. И покрај тоа што имаат милиони следбеници, тие често ги игнорираат прифатените новинарски стандарди.
За разлика од официјалните медиуми во Украина, многу канали на Телеграм се на руски, а некои нашироко се сметаат за проруски. СБУ објави список на канали за кои рече дека „спроведуваат специјални информации и психолошки операции во интерес на Руската Федерација“ во март 2022 година и подоцна го прошири тој список.
Главната управа за разузнавање на Украина соопшти дека Русија потрошила 250 милиони долари за да ги промовира своите наративи на платформата во Украина.
Покрај тоа, некои влијателни украински канали како што се „Вертикал“, „Џокер“ и „Куќа од карти“- најверојатно се тајно поврзани или блиски со украинската претседателска администрација, посочува украинската организација за следење на медиумите Детектор Медиа. Тие објавуваат непроверливи инсајдерски информации и мрачен ПР насочени кон критичарите, вклучително и кон независните новинари и политички противници.
Телеграм, исто така, стана прозорец кон другата страна на војната што го премостува растечкиот јаз меѓу руската и украинската информативна средина. Руските воени канали за поддршка на Кремљ ги читаат и војниците и цивилите во Украина.
„Заканите од Телеграм не се ограничени на ширење на непријателска пропаганда. Тоа е де факто легализирана мрачна мрежа каде што не само што може да се купи дрога или да се пристапи до детска порнографија, туку и може да се вклучите во сајбер криминал, како што прават повеќе руски хакерски групи“, изјави за РСЕ Јехор Аушев, експерт од Институтот за истражување на сајбер војување.
„Пристапот до податоците и уредите на корисниците, вклучително геолокација и камери, како и податоци за мрежи на корисници го прават Телеграм „шпион во џебот на секој Украинец“ со широк опсег на потенцијални воени употреби“, предупредува Аушев.
Основачот на Телеграм ги отфрла ваквите обвинувања. Дуров постојано изјавува дека го создал Телеграм, заедно со неговиот помлад брат Николај, кој го дизајнирал за да им овозможи на луѓето слободно да комуницираат, откако тој одбил да ги исполни барањата на Кремљ за затворање на некои групи на демонстранти на Евромајдан на неговата социјална медиумска платформа ВК.
Дуров ја напушти Русија во 2014 година.
Долго време се сметаше за безбеден и приватен, Телеграм одигра важна улога во протестите против лидерот на моќниот човек Александр Лукашенка во Белорусија во 2020 година. Тоа беше место за независните руски новинари кога репресијата на слободата на медиумите се забрза по инвазијата на Украина.
Но, со текот на времето работите еволуирале. Според независните руски медиуми, Телеграм нашол компромис со властите и споделува некои податоци со безбедносните служби барем од 2018 година. Во моментов, услугите како Фејсбук и Инстаграм се достапни во Русија само преку VPN, додека Телеграм не е ограничен и дури се препорачува за внатрешна употреба од страна на руската армија.
„Имаме се повеќе докази дека тоа е алатка во војната на Русија против Украина“, вели Аушев.
Шефот на военото разузнавање на Украина, генерал-полковник Кирило Буданов, за време на Киев Стратком форумот 2024 рече дека апликацијата е „дефинитивно проблематична од гледна точка на националната безбедност“. На друго место, тој повика на негово регулирање.
Работно решение
Со зголемените грижи, украинските власти почнаа да бараат работно решение за намалување на потенцијалот за штета од Телеграм.
На 25 март, група пратеници регистрираа предлог-закон за регулирање на платформата. Во документот се наведува дека Телеграм „може да биде поврзан со државата агресор“ и предлага мерки за принудување на компанијата да соработува со украинската држава или да се соочи со ограничувања.
„Веќе знаеме дека Телеграм е во добри односи со рускиот бизнис, Федералната служба за безбедност и руската армија. И ние имаме нула контрола над него“, изјави за Радио Слободна Европа, Микола Књажицкиј, пратеник од опозициската партија Европска солидарност и иницијатор на предлог-законот.
Нацрт-законот бара Телеграм, како и некои други платформи, да се обврзат да основаат претставништво во Украина или некоја земја од ЕУ за да се адресираат жалбите за ширење на забранети содржини.
Според Књажицки, предложеното законодавство „практично ги проширува нормите на сегашниот закон за медиуми на доменот на Телеграм“, и тој е „усогласен со регулативите на ЕУ“ и „не ги таргетира сопствениците на поединечни канали“.
Клучната одредба од нацрт-законот го обврзува Телеграм да ја открие својата сопственичка структура и изворите на финансирање на барање на Националниот совет на Украина. И тоа тешко дека ќе се случи со оглед на она што е веќе јавно познато за неговото финансирање.
Телеграм долго време беше непрофитабилен и не покажуваше официјални приходи осум години додека не овозможи ограничено рекламирање во 2021 година и премиум претплати во 2022 година.
Во 2018 година, браќата Дуров се обидоа да соберат пари со лансирање на блокчејн платформа наречена Telegram Open Network (TON). И покрај тоа што обезбеди 1,7 милијарди долари за проектот преку продажба на криптовалута Грам, на компанијата и беше наредено да ги врати поголемиот дел од парите на инвеститорите пред да ја започне правната битка со Комисијата за хартии од вредност на Соединетите Држави.
Меѓу повеќе инвеститори од неколку земји беа руските бизнисмени Роман Абрамович, Сергеј Солонин и Давид Јакобашвили. Сите тие имаат врски со Кремљ, а Јакобашвили е под санкции од Украина.
По неуспехот на проектот за криптовалути, Телеграм издаде обврзници на берзата во Санкт Петербург во 2021 година. Меѓу инвеститорите беа ВТБ Капитал, компанија во која руската држава има мнозински удел, а со која раководеше „инсајдерот“ на Путин, Андреј Костин и Алфа Капитал, која е во сопственост на Михаил Фридман, руски олигарх кој е ставен под санкции и од Украина и од Европската Унија.
Според предложеното законодавство, Телеграм најверојатно ќе биде означен како „нетранспарентен“ и неговата употреба од државните и локалните власти, како и од финансиските институции кои обработуваат лични податоци, ќе биде забранета. Исклучок ќе биде направен за безбедносните и одбранбените сили, кои ќе можат да продолжат да користат Телеграм со дозвола на владата.
„Не само нашето општество, туку и нашите државни институции и големите бизниси користат платформа која е тесно поврзана со Русија. Треба да ја запреме“, рече Књажицкиј.
Предложените мерки не се прв обид да се исклучи Украина од рускиот информативен простор. Во 2017 година, претседателот Петро Порошенко воведе ограничувања на руските социјални мрежи Однокласници и ВКонтакте, како и на пребарувачот Yandex и услугата за е-пошта Mail.ru.
„За целосно да го блокираат Телеграм во Украина, Apple и Google ќе треба да го отстранат од нивните продавници во Украина“, вели аналитичарот Аушев.
Во март, украинските власти испратија на Телеграм листа со над 300 „потенцијално проблематични“ канали што ја составија специјалните служби, според украинскиот Форбс. Претставникот на Телеграм, Реми Вон, рече дека компанијата ќе провери дали се усогласени со правилата на апликацијата.
На 24 април, Дуров рече дека поради барање од Apple, Телеграм ќе го ограничи пристапот до некои канали поврзани со војна за корисниците во Украина да ја задржат апликацијата во продавниците на Apple.
„Да зависи исклучиво од нас, ние секогаш ќе им обезбедиме на нашите корисници она што тие го бараат - нецензуриран пристап до информации и мислења за да донесат свои одлуки. Сепак, не зависи секогаш од нас“, рече тој.
Кратко време подоцна, неколку чет-ботови што ги користеа украинските безбедносни агенции за собирање информации за воените напори на Русија, вклучително и за позициите на руските сили, беа привремено блокирани, што предизвика лути реакции во Украина.
Пратеникот Јарослав Јурчишин, претседател на Комитетот за слобода на говорот, го припиша исклучувањето на „рускиот притисок“.
