Еден ден откако Русите гласаа на национален референдум што служеше како гласање за доверба на претседателството на претседателот Борис Елцин, тогашниот негов американски колега Бил Клинтон му се јави на телефон.
Разговорот на Клинтон со Елцин на 26 април 1993 година, еден од неколкуте директни разговори и средби што двајцата лидери ги имаа во првите месеци од претседателствувањето на Клинтон, беше пријателски, поддржувачки и оптимистички.
„Сакам да знаете дека ние сме во ова со Вас на долг рок“, рече Клинтон, покажува новиот декласифициран меморандум со детали за телефонскиот разговор.
„Навистина сум благодарен за вашата мудра политика. Ви благодарам за повикот. Тоа е многу важно за мојот дух. Ви благодарам не само за мене и мојата сопруга, туку и за целиот руски народ“, одговори Елцин.
Меморандумот е последен во серијата декласифицирани документи објавени од Архивата за национална безбедност на САД. Документите нудат уште еден увид во раните, оптимистички години на американско-руските односи и даваат уште една историска мисла за тоа како и кога односите се влошија - особено во времето на наследникот на Елцин, Владимир Путин.
Националната безбедносна архива, невладина организација, сместена на Универзитетот Џорџ Вашингтон, во Вашингтон, објави и други декласифицирани документи во кои во детели се опишани внатрешните размислувања меѓу минатите претседателски администрации.
Заедно со другите досиеја што беа објавени од поранешни советници во Белата куќа, документите нудат делови од сложувалката за тоа како еволуирала американската политика, а во некои случаи како и каде погрешиле администрациите на САД при приближувањето кон Москва.
„Имате чувство за вистинска пропуштена шанса од страна на сегашното руско раководство“, изјави Џонатан Елкинд, кој беше руски, украински и евроазиски директор во Советот за национална безбедност на САД во подоцнежните години од претседателствувањето на Клинтон.
„Јас би бил последниот човек што ќе тврди дека некој е неодолив, која било страна, но едноставниот факт е дека акумулацијата на поплаки кои се чини дека ги мотивираат политиките на Путин го игнорираат фактот дека имаше многу заеднички напори на претседателот Клинтон и неговите администрацијата да изгради подобри, помирни, постабилни односи меѓу Соединетите Држави и Русија“, рече Елкинд, кој сега е научник во Центарот за глобална енергетска политика на Универзитетот Колумбија.
„Апсолутно вредеше напорот што го направи администрацијата на Клинтон. Успехот на тој потфат беше сè само не сигурен, а во некои од тие документи можете да ја видите несигурноста што ја следеше целиот процес: како некој внимателно да ги заштити американските интереси и исто така да најде поинаков и подобар начин со Русија?“, изјави тој.
Југословенски војни
Елцин беше избран за претседател во јуни 1991 година, кога Русија сè уште беше дел од Советскиот Сојуз. Во декември истата година, кога Советскиот Сојуз формално престана да постои, тој стана претседател на ново-независната Русија.
Американските власти, вклучувајќи го и претходникот на Клинтон, Џорџ Буш, го прифатија Елцин како демократски реформатор способен да ја оддалечи Русија од комунизмот и да го обезбеди огромниот нуклеарен арсенал на земјата.
Избран во ноември 1992 година, Клинтон беше вториот претседател на САД со кој Елцин комуницираше и со кого разви невообичаено срдечни односи.
Клинтон и Елцин телефонски разговараа на 10 февруари 1993 година, околу три недели по инаугурацијата на американскиот претседател.
Растечката криза во поранешна Југославија беше најважна тема на агендата на Клинтон, која тој веднаш ја изнесе, вклучувајќи ја и опасноста од натамошно ширење на војната. Историскиот сојузник на Русија, Србија, беше централен играч во војната.
„Знам дека ова е многу тежок проблем за Вас; ги ценам историските врски на Русија со Србија и не сакам да ви предизвикувам проблеми дома“, рекол Клинтон, според декласифицираниот меморандум.
„Но, ако етничкото чистење се смета за успешен начин за справување со малцинските проблеми, тогаш и етничките Руси надвор од Русија би можеле да бидат изложени на ризик“.
„Сакам да Ви се заблагодарам за вашите убави зборови и за вашите желби за соработка меѓу нашите две земји и што им давате приоритет на вашите односи со Русија“, одговори Елцин, пред да го поддржи предлогот на САД и Европската унија, чија цел е да се спречи целосна војна во Босна.
„Дозволете ми да кажам повторно, ќе дадеме се од себе да го искористиме нашето влијание за да ги убедиме Србите“, рече Елцин.
„Сакам само да ветам дека ќе дадеме се од себе за да извршиме притисок врз Србите, особено [српскиот лидер Слободан] Милошевиќ.
Низ фотографии: Годините на Елцин
„Нема веќе грев на нашата душа“
Рускиот лидер ја сметаше поддршката од САД за толку важна што воведе „шок терапија“, откажувајќи се од советската централно планирана економија и воведувајќи пазарна економија. Со овие политики беа укинати контролата на цените и индустриските субвенции, но исто така доведоа до колапс на рубљата, хиперинфлација, губење на пензиските заштеди и, за милиони Руси, мизерија и незадоволство.
Тоа доведе до длабока непопуларност на Елцин, а во март 1993 година долниот Дом на рускиот Парламент за малку не успеа да го отповика.
Помалку од една недела подоцна, Елцин отпатува за Ванкувер за да се сретне со Клинтон, што е нивна прва средба лице в лице по изборот на Клинтон.
Пред средбата, американскиот државен секретар Ворен Кристофер напиша меморандум подготвувајќи го Клинтон за средбата. Според декласифицираниот меморандум, тој го предупредил Клинтон дека „најтешкиот и најважен надворешнополитички проблем на вашето претседателство“ е „тековната трансформација на Русија и нејзините импликации врз националната безбедност на Соединетите Држави“.
Кризата во Босна беше „политички чувствително прашање“ на кое Клинтон треба да се фокусира, напиша Кристофер. И како друга загриженост ги наведе „извозот на ракетна технологија“ и „однесувањето на [руските] сили во некои од новите независни држави на поранешниот Советски Сојуз“.
Западните функционери стравуваа дека распадот на Советскиот Сојуз и руската нестабилност ќе доведат до шверцување или кражба на нуклеарните технологии. Соединетите Држави и другите сојузници, исто така, се загрижени за избувнувањето на конфликти во места како Нагорно-Карабах, Абхазија и Трансдњестар и улогите што би можеле да ги играат руските сили.
„Руската политичка криза сигурно ќе ја ограничи способноста на Елцин да постигнува нови договори, дури и кога тие очигледно би биле во корист на Русија“, напиша Кристофер.
На нивниот прв состанок во Ванкувер, на работната вечера на 3 април 1993 година, беа прикажани срдечните односи меѓу двајцата претседатели, како и оптимизм, бидејќи Елцин побара американската помош за подобрување на руската нафтена инфраструктура и нафтоводи.
Елцин рече - Ако тоа се случи, сигурен сум дека за пет години ќе се натпреваруваме во уметноста, во џезот, во нафтата и ќе ве стигнеме. Жал ми е за џезот, всушност не сум сигурен во тоа“.
„Можеби не во џезот“, одговори Клинтон, страствен аматерски џез-саксофонист.
„Но, ние треба да Ве стигнеме во вашата богата култура“.
Следниот ден, двајцата претседатели и нивните советници имаа состанок речиси три часа, разговарајќи за десетици теми: законите за имиграција од советската ера, опасностите од ширењето на технологиите за нуклеарно и биолошко оружје, последиците од војната во Ирак во 1991 година, тензиите во Јужен Кавказ, и нуклеарното тестирање, меѓу другото.
Елцин со задоволство ги пречека американските инспектори и предложи заеднички напори за изградба на систем за ракетна одбрана.
„Ве молиме дојдете и погледнете кога сакате, без покани“, рече тој, според меморандумот.
„Го прифаќаме Вашиот комитет во секое време и во кој било град. Можете да извршите увид. Веќе нема грев на нашата душа“.
Клинтон и неговите советници, исто така, го притиснаа Елцин да ги продолжи економските реформи, и покрај зголемените проблеми, и предложија помош од повеќе од 1 милијарда американски долари за помош во различни иницијативи, вклучително и приватизација на државниот имот.
„Треба да ја доведете во ред вашата централна банка. Апсолутен императив е да ја имате контролата врз вашата валута“, му рече на Елцин секретарот за финансии на Клинтон, Лојд Бентсен.
„Се надеваме дека ќе имате голема победа на референдумот“, рече Бентсен, според друг меморандум.
Следниот месец, Елцин организираше национален референдум, кој всушност беше за да се види довербата во неговата администрација и нејзините политики.
Помина со солидно, иако тесно мнозинство.
Ден по гласањето на 25 април, Клинтон и Елцин разговараа по телефон. Клинтон му честиташе на рускиот лидер и го поздрави самитот во Ванкувер како успешен.
„Навистина сум благодарен за вашата мудра политика“, рече Елцин, според декласифицираниот документ.
„Навистина тоа е политика на многу мудар човек. Знаете дека е навистина тешко да се дојде до ваква победа под овие услови“.
„Сакам да знаете дека целиот руски народ беше задоволен од нашата средба во Ванкувер“, додаде тој.
„Тие навистина ја разбраа вашата искреност. Народот на Русија се чувствува близок со Вас како претседател на САД, најмоќната нација во светот“.
„И јас се чувствував близок со рускиот народ. Референдумот покажа дека рускиот народ разбира што е во прашање“, одговори Клинтон.
„Ќе направам се што можам за да работам со Вас за да го направиме овој свет побезбедно место за нашите деца“.
Надолна спирала
Многу пред Кремљ да ја започне својата целосна инвазија на Украина во февруари 2022 година, односите со Западот тргнаа надоле. Шпионските скандали, мешањето во изборите, руското заземање на украинскиот полуостров Крим и западните санкции ги труеја врските со години.
Истакнувајќи го оптимизмот на односите Клинтон-Елцин, историчарите, експертите за надворешна политика, креаторите на политиката и други се мачеа да одредат точно кога билатералните врски станаа токсични.
Путин, кој го наследи Елцин во 2000 година, претседаваше во период на економска стабилизација и појава на средна класа, бум - поттикнат во голем дел од рускиот извоз на нафта и гас.
Но, како што се одвиваа неговите години на власт, политиките на Путин стануваа сè поавторитарни: политичката конкуренција, независните медиуми и граѓанското општество беа потиснати, предизвикувајќи незадоволство кај Западот.
Путин ја оправда инвазијата во Украина делумно како одговор на проширувањето на НАТО, кое почна да ги прима поранешните членки на Варшавскиот пакт и поранешните советски републики во 1999 година, последната година од претседателствувањето на Елцин.
Самиот Елцин му се пожали на Клинтон за проширувањето на НАТО, а Путин го обвини Западот дека го измамил Кремљ. Некои историчари тврдат дека Соединетите Држави и сојузниците во НАТО ги прекршиле ветувањата дадени во деновите на Советскиот Сојуз и потоа, иако други велат дека никогаш немало никакви експлицитни гаранции.
„Кога Путин беше поставен за претседател, моето чувство беше дека се повлече тој период на динамика и можност за многу поинаква Русија“, изјави Елкинд за РСЕ.
Доаѓањето на Путин „не инспирираше оптимизам или доверба“ дека Русија ќе продолжи „да се ангажира во надворешниот свет понатаму“, додаде тој.
„Не знам колку последователната промена во односите да ја припишам на поранешен офицер на КГБ или на политичките закони на гравитацијата или на нешто друго“, рече тој.
„Моето чувство е дека г-дин Путин има корист од тоа што може да има надворешен непријател кој треба да го обвини, а тоа игра еднакво голема или поголема улога од кој било друг фактор таму“.
