Господине Аџиев, дали после 5,5 години од кога започна процесот на лустрацијата во кој беа лустрирани 127 лица можете да кажете дека законот ја исполнил својата цел?
Ние имаме лустрирано повеќе од 170, меѓутоа за 30 и нешто фалат некои технички податоци од матичната евиденција, а инаку завршени се предметите во Комисијата за да бидат објавени. Со оглед на фактот што од почетокот на делувањето на оваа Комисија до денес, до овој втор избор на Комисијата, се среќаваше со доста објективни пречки. Така на пример по формирањето уште на стартот Комисијата имаше проблем со простор, немавме простор. Додека го решивме тој проблем помина извесно време и добивме пристоен простор. Потоа се случи една иницијатива на Уставен суд, па времена мерка за запирање на извршувањето на законот во еден период од неколку месеци, па укинување на одредени одредби од Законот од страна на Уставниот суд, попречување на работата на Комисијата поради тие укинувања, па промена на одреден дел од законот за почне да фунцкионира, па повторно иницијатива пред Уставен суд, па пак укинување на одредени одредби, така што во овој период од 5 години имавме неколку, да не речам цела година и повеќе објективна пречка да продолжиме да работиме со полно темпо. Од друга страна, уигрувањето на Комисијата, доаѓањето до досиејата, работењето на извештаи на почетокот беше малку потешко. За тој прв период задоволувачки одговоривме.
Она што е најново во овој процес е што архивите на поранешните тајни служби од Југославија, односно УДБА и КОС ќе им бидат достапни на македонските лустратори. До какви резултати очекувате да ве донесе оваа соработка за размена на класифицирани информации?
Таа спогодба што ја има потпишано Република Македонија со Република Србија е за размена на класифицирани информации. Тоа не значи дека таа спогодба е стриктно за лустрацијата. Доколку во таа спогодба бидат опфатени и овие досиеја од тајните служби и бидат достапни до Комисијата, се надеваме дека ќе има и за нас таква работа, ние ќе ги разгледаме и тие досиеја и доколку утврдиме соработка на одредени личности, ќе ги објавиме.
Неодамна изјавивте дека Комисијата треба да провери уште 15 илјади досиеја на жртви од политичко и идеолошко кодошење, но и на соработници на тајните служби коишто тоа го правеле. Очекувате ли во нив да најдете некое познато име за јавноста?
Јас сакав тоа малку да го прецизирам, вкупно има околу 15 илјади. Остатокот што не е проверен сега во наредниот период се надеваме дека ќе го провериме. Вкупно има некаде околу 15 илјади, нешто над седум илјади има во оперативниот архив и уште толку во историскиот архив. Во овој период од 5 години ние разгледуваме една огромна бројка на досиеја, но не знам дали ќе биде познато или непознато. Ние согласно законот утврдуваме соработка на лица што биле носители на јавни функции, јавни овластувања или што се кандидати за обавување на такви функции. Дали ќе бидат, како што велите, значајни или познати, тоа не можам да кажам.
Имате ли проценка за тоа колкав бил бројот на кодоши во Македонија за периодот што ја опфаќа лустрацијата?
Немам таква анализа, ниту ние во Комисијата правиме такви анализи, меѓутоа разгледувајќи податоци за одредени работи што се случувале во другите држави од поранешниот комунистички блок каде што се спровела лустрацијата, во сите тие држави некаде околу два отсто од вкупниот број досиеја излегоа дека имало соработници. Во Чешка во Комисијата разгледале некаде околу 350 илјади досиеја и пронашле околу седум илјади соработници. Истото се случи и во Германија, дојдоа до бројка од околу два отсто. Претпоставуваме дека и кај нас би се движела така работата. Не сум сигурен, меѓутоа ќе видиме во текот на работењето кој процент би излегол.
Што е со оние што биле жртви на соработниците на тајните служби? Дали мислите дека е доволна таа морална сатисфакција кога после долги години ќе се откријат одредени факти или потребно се сепак да се направи нешто за жртвите на некој начи да бидат обесштетени?
Ние во Комисијата не креираме политика, ние го спроведуваме законот. Законот така ги има регулирано работите што жртвите можат да покренат иницијатива кај нас да се открие одреден соработник кој влијаел на неговата судбина, на креирање на негативни работи кон него и неговото семејство и ние тоа го разоткриваме. Како понатаму ќе се решаваат тие работи тоа не е во надлежност на Комисијата. Комисијата само ги отвора досиејата, утврдува кои биле соработници, на жртвите, доколку се обратат до нас со барање да ги откриеме нивните, условно кажано, кодоши, ние им го овозможуваме тоа, го објавуваме, му ги даваме документите да ги види и тука нашата работа завршува. Дали понатаму нешто ќе се случува, тоа не е во наша надлежност.
Уште од самиот почеток на овој процес ги негирате обвинувањата за селективност во работењето и обидот од лустрацијата да направите борба со политичките неистомисленици, но нели е малу симптоматично тоа што до 125 лустрирани лица во изминатите пет години, 107 биле поранешни функционери, 11 биле актуелни, а 7 се кандидати за носители на јавни функции?
Самиот концепт на законот и целиот процес на лустрација, не само кај нас, туку и секаде, во суштина е расчистување со минатото. Логично е повеќе да имаме соработници од поранешните носители на јавна функција. Пред сè сегашните носители на јавни функции, се релативно млади луѓе, кои во тој минат период кога се правеле досиејата, кога имало таква соработка, тие немале никаква можност да учествуваат во тие процеси. Тие биле релативно млади, да не речам мали, и не можеле да учествуваат во тие процеси и нормално е дека од актуелните носители на јавни функции ќе бидат многу малку лустрирани. Суштината на законот е да се расчисти со тоа минато, со луѓе кои соработувале со тајните служби, да не можат понатаму да обавуваат одредени јавни функции, овластувања, дејности. Најнормално е сега таа разлика да биде таква. Инаку во однос на прашањето што го кажавте за селективност, во Комисијата воопшто нема селективност, бидејќи не може да има селективност. Ние како членови на Комисијата воопшто не знаеме на пример денеска за кое лице ќе стигне информација дека било соработник. Ние цели списоци на лица со јавни функции доставуваме до органите, оттаму повратно може да ни јават за 5-6 луѓе. Ние во моментот не знаеме кои ќе бидат тие лица, кога ќе ни посочат дека за одредено лица има документи, тогаш ние ги обработуваме и не може да стане збор за некаква селективност, бидејќи не можеме да правиме селекција. Кај нас ниту едно досие за кое се утврдило или има податок дека има соработка не е останато незавршено, да речеме да сме го селектирале и да го оставиме да не го работиме. За сè што сме добиле информација, дека бил соработник или наредбодавец, ние го ставаме на дневен ред.
Нели сметате дека сепак работата излезе од контрола тогаш кога почнавте да лустрирате и починати лица, како што беше случајот со академик Славко Јаневски. Што сакавте да постигнете со тоа?
Расчитување со минатото значи расчистување со вредностите. Вие го спомнавте само тоа лице, има и други лица што се починати, што имале ореол на високи вредности во ова општество, а испаднале дека биле луѓе со ниски морални вредности. Никој не ги спори нивните професионални квалитети, тоа што го правеле, дали биле научници, уметници, во тоа не навлегуваме, ниту го оценуваме, ниту пак, можеме да го оцениме. Ние утврдуваме дали одредени лица, бивши, поранешни, мртви, живи, биле соработници. Доколку утврдиме, законот тоа го има регулирано, доколку е починато не се објавува, но треба да се констатира и ние тоа го направивме. А не навлегуваме ние во тоа дали некое лице било висок уметник, па ајде сега да го прикриеме тоа. А што ќе се постигне како ефект, тоа граѓаните ќе го оценат.
Колку ваквите обвинувања за пристрасност на Комисијата се одразуваат врз нејзиното работење? Во минатото бевме сведоци на кавги, на несогласувања меѓу членовите, некои од нив си заминаа.
Да го расчистиме тоа, во Комисијата немаше несогласувања. Во Комисијата имаше тројца членови, од кои двајца си поднесоа оставка на барање на лидер на одредена политичка партија, што мислам дека и чесно го направија, иако беа дојдени тука да вршат опструкција на Комисијата, и еден член кој не знам од кои причини цело време беше против работата на Комисијата и тоа и за многу одлуки за кои и тој гласаше, ќе излезеше на телевизија и зборуваше нешто сосема надвор од дневен ред и од суштината на таа работа. Сите мислам знаеме зошто тоа го правеше. Останатите осум членови секогаш работеа како што треба согласно законот и никогаш не направија проблем за одредена работа и ниту некој друг мене ме обвинил, а во суштина и не може да ме обвини, бидејќи јас само ја водам работата на комисијата од технички карактер, јас само закажувам седница, го предлагам дневниот ред, а секој член од Комисијата си има исто право, како што имам и јас. Јас немам два, три, пет гласа да гласам одредена одлука. Секоја одлука што беше донесена од Комисијата, беше донесена со тоа мнозинство кое го бара законот, тука нема никаква дилема, меѓутоа се покажа и во понатамошниот тек на работењето на Комисијата дека тие луѓе беа дојдени со одредена намера, со одредена негативна мисија да го опструираат процесот и на крајот така и завршија.
Дали вие лично како претседател на Комисијата имате политички притисоци во однос на работењето, но и врз приватниот живот? Претпоставувам дека не е воопшто лесно да се видат некролози на коишто е испишано вашето име и презиме, како што беше случај пред неколку месеци во Битола.
Јас кога дојдов да работам во оваа Комисија не мислев дека некој мене постојано ќе ме чести, ќе ме носи по кафани, по ручеци, јас знаев што ме чека, меѓутоа цврсто решив дека овој процес мора да се спроведе и така се пријавив во оваа Комисија. Мене не ме плаши ништо, да расчистиме со тоа. Имаше нечесни работи, имаше ниски работи, меѓутоа го издржав тоа. Имаше и закани, меѓутоа отворено ќе кажам, не ми е страв од тие работи. Овде треба да се спроведе овој процес, државата одлучно да го спроведе овој процес, највисокиот орган на државата донесе закон, со највисоко ниво на мнозинство е изгласана оваа Комисија и сега не можам јас како претседател на Комисијата или некој член на Комисијата да пројавува слабост или слично. Ако имам слабост ќе се повлечам и ќе си заминам дома.
Имате ли сознанија колку од лицата што беа прогласени за кодоши имаат поднесено тужба до судовите и каков епилог има од тоа?
Голема бројка од оние што ги прогласивме за соработници поднесоа тужба пред Управниот суд, некои се во процес на жалба пред Вишиот управен суд, а некои веќе и завршија. Сатисфакција на Комисијата што и јас лично ја чувствувам е тоа што сите предмети веќе се потврдија и од судовите. Сите наши решенија горе-долу, со мал исклучок на некои технички пропусти што ги исправивме, ги потврдија сите, потврдија дека Комисијата правилно ги оценуваше фактите, правилно ги верифицираше и правилно донесе конечна одлука и со тоа паѓаат во вода одредени тврдења на одредени членови на Комисијата од минатиот состав кои кажуваа разни муабети, а всушност не беше вистина.
Што мислите која е причината поради која нема ниту едно барање за лустрација ниту од верските заедници, од граѓанските организации, од политичките партии, па дури и повеќето новинари не побараа да се лустрираат?
Претходниот текст за законот предвидуваше и тие структури да бидат опфатени со Законот за лустрација, меѓутоа после одлуката на Уставниот суд дека тие не можат да бидат на тој начин опфатени со законот, новата верзија на законот предвидува тие да се лустрираат на доброволна основа, односно поглаварот на верската заедница, сопственикот на медиум или главниот и одговорен уредник по нивно барање и по согласност на новинарите, членовите на верските заедници, членови на здруженија на граѓани да се лустрираат. Такви иницијативи досега немаме.
