Мирко Зечевиќ Тадиќ беше член на самонаречениот Хрватски совет за одбрана за време на војната во Босна. Тој штотуку достигна зрелост кога избувнаа борбите во 1992 година и на крајот ја загуби десната нога под коленото во конфликт што ги спротивстави Бошњаците, Србите и Хрватите еден против друг во поранешната југословенска република.
Речиси три децении подоцна, 47-годишниот жител на Брчко, во северна Босна и Херцеговина, е дел од групата за поддршка на ветераните наречена Прави пожар.
Кристофер Хил: Загрижен сум за многу прашања поврзани со Србија и Балканот
„Сите изгубивме многу во војната: пријатели, роднини. Никој од нас не доби ништо, без разлика каде е“, изјави Тадиќ за Балканскиот сервис на РСЕ. Покрај тоа што им помага на поранешните војници од која било етничка припадност, тој и другите членови се среќаваат со помладите генерации за да ги споделат своите искуства за ужасите на војната на Балканот.
„Сакаме да привлечеме внимание на фактот дека ние кои бевме во таа војна во 1990-тите и кои ги доживеавме најголемите неволји, да укажеме на потребата да се разговара и да се движиме кон подобар живот. Не ни требаат разговори за нова војна или нов конфликт“, вели Тадиќ.
Нивната порака доби нова итност во 2021 година, бидејќи се интензивираа стравувањата од распаѓање на Босна, која сè уште е управувана според условите на мировниот договор од 1995 година познат како Дејтонски договор кој ја дели земјата на бошњачко-хрватска федерација и ентитет со мнозинство Срби, Република Српска.
Загриженоста е предизвикана од уставната криза и заканите за отцепување на босанските Срби, заедно со планираните бојкоти на националните избори следната година поради децениските незадоволства што ги оставија босанските Хрвати огорчени поради нивното ниво на застапеност во федералните и националните институции.
Некои босански и многу надворешни набљудувачи, гласно се прашуваат дали во 2022 година би можело да дојде до вооружен конфликт. „Следната година, а можеби и малку повеќе од тоа, е клучна“, вели Марко Прелец, консултант и аналитичар за Балканот, вклучително и за Меѓународната кризна група. Тој ја нарекува „веројатно најсериозната криза во последните 20 години од раните постдејтонски години“. И тој не е сам.
„Егзистенцијална закана“
Новиот претставник на меѓународната заедница во Босна Кристијан Шмит неодамна ги предупреди Обединетите нации дека ситуацијата претставува „најголема егзистенцијална закана од повоениот период“ во Босна. Повеќето аналитичари се согласуваат. Но, тие велат дека иако насилството од големи размери не може да се исклучи, тоа е малку веројатно поради повеќе причини.
„Мислам дека тоа е егзистенцијална закана за Босна, но не во смисла дека ќе има враќање на војната во стилот на 1990-тите“, вели Тоби Фогел, аналитичар и висок соработник на Советот за политика за демократизација. „Мислам дека тоа е многу неверојатно, можеби дури и невозможно - иако не би сакал нужно да го изведам тој суд“.
Според истражувачите за воени злосторства во Хаг, околу 105.000 луѓе загинале во босанската војна 1992-1995 година, од кои приближно две третини биле Бошњаци, заедно со 23.000 Срби и 9.000 Хрвати. Особено брутално беше „етничкото чистење“ што ги придружуваше борбите.
Аналитичарите велат дека оттогаш населението на Босна значително остарело, делумно благодарение на егзодусот на млади кои бараат работа и посветла перспектива во странство, а нејзиното население има помалку воена обука и веројатно помалку оружје. Нејзината територија е исто така многу етнички похомогена сега. Но, тие сѐ уште се загрижени за судбината на земјата, за трите милиони жители на Босна и за регионот.
„Егзистенцијалната закана за Босна не ја гледам толку во војната меѓу организираните вооружени сили колку во забрзувањето на постепеното распаѓање на заедничката држава, на државните институции на Босна и Херцеговина“, вели Фогел. „Она што е можно е пониско ниво на насилство што води до „замрзнат конфликт“ и во суштина неуспешна држава. И не ни треба уште еден Трансдњестар, или друга Јужна Осетија, на Балканот“, вели Прелец, мислејќи на нерешените конфликти во отцепените региони на Молдавија и Грузија.
„Добри“ и „лоши“ кампови?
Постои општ консензус меѓу балканските набљудувачи дека Дејтонската рамка беше успешна во повторното создавање на барем делумно остварлива држава и дозволувајќи им на луѓето да ги обединат своите животи, но дека не успеа да постави одржлива уставна основа.
„Можеби најважниот момент е дека имате ситуација во која претставниците на различните заедници -- како и да сакате да ги дефинирате -- се речиси точно поделени педесет и педесет меѓу оние кои сакаат да го продолжат проектот за градење држава и да вградат повеќе во државната влада со седиште во Сараево, и оние кои сакаат да ја вратат назад, или до точка на полабава федерација или пак до вистински распад преку отцепување и независност“, вели Прелец.
Иако постои груба корелација помеѓу етничката припадност и посветеноста кон босанската нација или националните институции, вели тој, има и луѓе меѓу Србите, Хрватите и Бошњаците кои не се согласуваат со нивното мнозинство. Прелец тврди дека постои заблуда дека земјата „е поделена на „добри“ и „лоши“ табори, а „лошите“ се националистички, а „добриот“ табор се прогресивци или продржавни, проевропски луѓе“. „Тоа навистина нè спречува да разбереме дека сите партии, на крајот, се обидуваат да постигнат добар договор за нивната изборна единица“, вели Прелец.
Фактор Додик
Во таа запалива мешавина, меѓународниот висок претставник во заминување Валентин Инцко во јули воведе забрана за негирање на геноцидот, што го налути членот на босанските Срби на сегашното тричлено претседателство, Милорад Додик.
Инцко ги искористи своите овластувања за да го забрани негирањето на меѓународно признатите геноциди, како масакрот во Сребреница во 1995 година врз 8.000 главно муслимански мажи и момчиња од страна на војниците на босанските Срби. Исто така, го забрани говорот на омраза и некои јавни почести за осудените воени злосторници.
Експертите велат дека колку и да беше добронамерно или соодветно наметнувањето на Инцко, тоа беше крајно непопуларно меѓу многу Срби и веројатно во лошо време додека тој се подготвуваше да ги предаде своите должности на балканскиот новодојденец Шмит.
На повик на Додик, пратениците на Република Српска го оспорија овластувањето на високиот комесар, забранувајќи го спроведувањето на неговите наметнувања и ги удвоија со забрана на сугестиите дека Република Српска е резултат на етничко чистење.
Британскиот специјален пратеник за Балканот во посета на БиХ
Додик, исто така, објави дека Република Српска наскоро ќе се повлече од заедничката војска на земјата, нејзиното највисоко правосудно тело и даночната администрација и ќе обезбеди сопствена гранична управа. Во најдобар случај, со сомнителен авторитет, собранието на Република Српска оттогаш ја унапреди наводната кандидатура за отцепување, повика на нацрт на нов устав и ги прогласи сите закони на високиот претставник за неуставни.
Обвинителите на националната влада го испитуваат Додик за наводно „поткопување на уставниот поредок“ на земјата. Нејасно е колку е длабока поддршката на Додик или до каде е подготвен да оди со своите барања.
Исполнувањето на неговата закана дека ќе прогласи независност од остатокот на Босна не само што може да значи пропаст за Дејтонската рамка, туку и да предизвика насилство од широки размери.
Прелец вели дека „понадежна интерпретација е дека она што Додик го сака е некој вид релативно повторно преговаран договор кој едноставно ќе ја зајакне автономијата што тие веќе ја имаат“.
Аналитичарите сугерираат дека нема критична маса во српската заедница во Босна за обид за отцепување. „Додик беше многу добар во тестирањето на црвените линии и гледањето колку далеку може да стигне, и мислам дека токму тоа го гледавме“, вели Флоријан Бибер, директор на Центарот за студии за Југоисточна Европа на австрискиот универзитет во Грац.
Тој смета дека таквото испитување во минатото се заканувало да ја уништи босанската држава, а сега „го прави тоа посмислено и на некој начин ја турка својата агенда“.
Младен Лисанин, научен соработник во Институтот за политички студии во Белград, предупредува дека дури и ако Додик не е подготвен да организира насилство во обид да ја освои независноста, неговите изјави и контразаканите што произлегуваат од нив ризикуваат сериозни последици во општество како што е босанското.
Соединетите Американски Држави се одлучни да ја спасат Босна и Херцеговина
„Мислам дека дури и за Додик и за неговиот потесен круг на советници, и за луѓето кои работат за него, физичкото насилство во моментов е црвена линија, бидејќи на крајот на краиштата, тоа најверојатно ќе биде фатален удар за неговата сопствена политичка кариера долгорочно ако не се грижи за животите на луѓето во Република Српска и федерацијата на Босна и Херцеговина“, вели Лисанин, додавајќи:
„Опасноста е, се разбира, дека ако всушност не сте подготвени да дејствувате на вашите закани за употреба на сила, тоа не значи дека некој друг нема да ве сфати сериозно затоа што никој не е должен да ја разбере вашата политичка логика зад вашата огнена реторика“.
Ќорсокак околу изборите
Во меѓувреме, друга криза веќе ги парализираше другите институции, особено во рамките на бошњачката и хрватската федерација, и се заканува да ги попречи националните избори што треба да се одржат во октомври, а кои веќе чкрипат под тежината на бојкотите и од Србите и од Хрватите.
Босанските Хрвати со години се жалат дека за разлика од Бошњаците и Србите, тие немаат сопствено мнозинство во ниту еден „ентитет“ според Дејтонската рамка. Хрватскиот член на етнички трипартитното претседателство на Босна е избран врз основа на гласовите од бошњачкото мнозинство, без поддршка на најголемата етничка хрватска партија, ХДЗ, или нејзиниот лидер Драган Човиќ.
Бошњаците цврсто се спротивставија на повиците за формирање област со мнозинско хрватско население, што ги натера Човиќ и неговата партија да ја напуштат соработката со нивните бошњачки колеги на многу форуми.
„Очигледно, Република Српска и Додик се во центарот на вниманието, не само поради неговата огнена реторика, но мислам дека ситуацијата со хрватското претставување во Претседателството на земјата мора да се реши наскоро“, вели Лисанин.
Повеќекратни одлуки на Европскиот суд за човекови права и Венецијанската комисија повикаа на промени за елиминирање на сегашниот систем заснован врз припадност и живеалиште за гласачите и кандидатите во Босна.
Според Лисанин, тоа е една од оние кризи кои едноставно се насобраа во изминатите 26 години. „Во различни периоди тие играа на различни начини, но всушност никогаш не исчезнаа“, вели тој.
Соединетите држави именуваа специјален пратеник за изборните реформи во Босна, Метју Палмер, во обид да помогнат да се надмине ќор-сокакот околу изборните реформи. Фогел сугерира дека Европската Унија и Соединетите Држави „ќе направат сѐ за да обезбедат дека овие избори ќе се одржат“.
Тој предупредува и дека краткорочни отстапки би можеле да ги „продлабочат вештачките поделби и да ја зацврстат моќта на националистичките партии“. „Значи, сега може да биде момент на голема тензија, на големо оспорување“, вели Фогел.
Часовникот отчукува на донесување на изборните реформи навреме за октомвриските избори, со општа согласност дека тие треба да бидат воспоставени најмалку шест месеци претходно.
„Во Босна, секогаш има тесни прозорци на можности, моменти кога навистина би можеле да се вклучите во реформи -- а тоа не можете да го направите во изборни години“, вели Бибер.
Тој секако не предвидува скорашна алтернатива на дејтонскиот устав: „И какви и да се случат реформите на Дејтон, тие нема суштински да ја променат севкупната динамика во земјата на суштински начин, бидејќи какво и да е решението, сепак ќе има Република Српска, таа сепак ќе има главно етнички дефинирани политички актери и клиентелистички систем што го изградија во последните децении“.
Лисанин признава дека е незгодно и потенцијално опасно да се има институции што не функционираат, особено на долг рок. „Меѓутоа, она што е уште поопасно е секојдневните случувања да се третираат како изолирани настани и изолирани инциденти и да не се набљудува сето тоа во контекст на процесот кој трае повеќе од 20 години и може многу, многу лесно да се одолговлекува во следните 10 или 20 години“, вели Лисанин.
Тој сугерира дека засега би можело да биде доволно „да се испрати сигнал до политичките актери дека тие се признати како легитимни претставници во нивните заедници“.
Знаци на опасност
Но, брзите решенија за земја со толку длабоко вкоренети проблеми ги прават другите понервозни. „Јас не сум некој што верува дека стабилноста е најважното нешто што треба да се постигне“, вели Фогел.
„Мислам дека целосно одговорна, демократска влада, на крајот на денот, е поважна од тоа дали одредена ситуација е моментално малку нестабилна. Но, предупредува тој, „проблемот е што ги отстранивме сите заштитни огради“. „Да им се дозволи на етничките водачи како Додик и Човиќ да ја „уценуваат меѓународната заедница да разговара за работи за кои навистина не треба да се преговара“ е грешка“, вели Фогел.
Во Сараево уапсени пет лица осомничени за воени злосторства
Експертите предупредуваат на што да се внимава во 2022 година за да се знае дали Босна навистина се распаѓа. Тие велат дека прогласувањето независност од страна на Република Српска или формалното формирање на војската на Република Српска -- за кои Додик веќе говори -- може да биде таков момент.
Прелец вели дека за него „ситуацијата во која двете страни само ги игнорираат меѓусебните закони претставува неколку долги чекори на патот кон распаѓање“. „А ако згора на тоа додадете дека луѓето кои ќе се избрани во октомври следната година не се признаваат во половина земја затоа што е во бојкот, тогаш тоа е уште еден голем чекор“, додава Прелец. Фогел вели дека сериозното насилство може да биде уште еден неотповиклив поттик.
„Ако се создадат услови за војна, тоа нема да биде во рацете на народот на Босна и Херцеговина“, се пожалија антивоените активисти Горана Млинаревиќ и Нела Поробиќ Исаковиќ во ноемврискиот коментар за „очекуваната војна“.
„Луѓето кои ги преживеале 1990-тите, се разбира, никогаш повеќе нема да можат да кажат „војна не е можна“, бидејќи тие ја преживеале и знаат дека ништо не е невозможно. Но, повторно, поентата е, тие не го сакаат тоа. Други луѓе го сакаат тоа за нив!“ додаваат тие.
Пронаоѓањето на каква било евентуална алтернатива на дејтонската архитектура ќе бара смело, иновативно размислување. „Јас сум последниот човек што се преправа дека тоа е лесно“, вели Фогел, „но начинот на кој не можете да го надминете е да продолжите да ги зајакнувате националистичките лидери“.
Од своја страна, Бибер вели дека „оптимистичката интерпретација на песимизмот“ е дека промената мора да дојде од сопствените општествени сили на Босна и нејзините, очигледно непопуларни политички сили, наместо да се наметнуваат од странство.
„Можам да замислам како се појавуваат политички алтернативи, дури и ако тие сè уште не се видливи или доволно силни за навистина да ја променат динамиката. Но, тоа не значи дека тие не можат да станат такви во догледно време“, вели тој.
Илустрирајќи поврзана точка, Прелец ја опишува случајната леснотија со која Босанците гледаат на претежно неограничените линии меѓу етнички подредените ентитети кои ја сочинуваат земјата.
Во зависност од маршрутата, возењето од Сараево до Бања Лука може неколку пати да се врти меѓу бошњачката и хрватската федерација и Република Српска, а единствената разлика е ознаката на латиница или кирилица.
„Немате поим каде беше линијата и никој не знае“, вели Прелец. И покрај сите негови грешки, тој ја признава издржливоста на Дејтон, барем делумно. „Постои еден вид фонд или резервоар на подготвеност за коегзистирање што доаѓа од самото тоа што сме заедно веќе 26 години мирно. Особено кај помладите луѓе, бидејќи тие се родени во овој свет, во оваа Дејтонска Босна“.
