Дијалог од стара телевизиска реклама во која на прашањето на пензионерот „Дали има нешто за пензиите?“, поштарот одговара: „Пензиите се укинати“, а на кој потсетува Гордана Матковиќ од Центарот за социјална политика во Белград, го прикажува стравот на граѓаните од (не)сигурноста на пензиите.
Раденко Милинковиќ од Белград веќе шест години е во пензија, но сепак мора да работи дополнителна работа. Тој продава сладолед на главната улица во градот, „Кнез Михајлoва“.
„Педесет илјади пензија (430 евра), кредит од триесет илјади (260 евра) динари. Затоа морам да работам. А најмногу работам да им помогнам малку на моите деца и внуци, да им обезбедам, да не биде дека не можам да им дадам на моите внуци некој динар, изјави Милинковиќ за Радио Слободна Европа.
Пензијата ја заработил работејќи 36 години, а во пензија отишол пред да наполни 65 години, колку што е старосната граница во Србија, па му била намалена. За да има нормален живот, мора од многу работи да се откаже.
„И се откажувам. Два пати во животот отидов на море и тоа беше кога децата беа мали. Сега не можам затоа што од март до ноември сум тука, продавам сладолед, а финансиски не е можно. Бев „казнет“ десет илјади динари (85 евра) од пензијата затоа што немав доволно години да живеам (да добијам целосна пензија) да ги имам барем тие десет илјади, многу ќе ми значеше“, вели тој.
Владите во регионот се соочени со тешка задача - како да балансираат помеѓу ограничените буџетски ресурси и растечките потреби за пензиски расходи.
Иако во некои земји беа иницирани реформи, тие често наидуваат на отпор и недоверба на јавноста. Во меѓувреме, сè повеќе пензионери преживуваат благодарение на помошта на нивните семејства или се принудени да работат во старост.
„Тешко ни е“, изјави за Радио Слободна Европа (РСЕ) Миљан од Подгорица, вработен во државна институција, кому му преостануваат уште три години до пензија.
Како што наведува, загрижен е дали Пензискиот фонд во иднина ќе може да ги исплаќа пензионерите.
„Од една страна имаме претставници на власта, млади и неискусни, кои ни ветуваат дека ќе спиеме мирно затоа што ќе има пари дури и за зголемување на пензиите. А од друга страна, економските експерти го тврдат спротивното. Па јас сум повеќе склон ним да им верувам“, вели Миљан.
Реформите во Црна Гора
Од октомври во Црна Гора работи реформската програма „Европа сега 2“ со која платите се зголемуваат на 1000 евра, заедно со укинувањето на придонесите на работодавачите за пензиите. Како резултат на тоа, Фондот за пензиско и инвалидско осигурување се соочува со дефицит од 400 милиони евра, кои Владата би ги надоместила од буџетот.
Платите ќе се зголемат за дел од придонесот од пет проценти што досега вработените го плаќаа од заработувачката во Фондот за пензиско и инвалидско осигурување (ПИО). Истовремено, се укинуваат и придонесите од 5,5 отсто што работодавачите ги плаќаат во пензискиот фонд за секој вработен.
Црна Гора има речиси 265 000 вработени и повеќе од 116 000 пензионери, што значи дека еден пензионер е покриен со 2,29 вработени, покажуваат податоците на Фондот на ПИО од август годинава.
Вашиот пребарувач не подржува HTML5
Ќе може ли ПИОМ да го издржи зголемувањето на пензиите?
Поради новиот дефицит во државната каса, Централната банка на Црна Гора (ЦБЦГ) и предложи на Владата „да ги разгледа далекусежните последици од укинувањето на пензиските придонеси“.
„Станува збор за мерка која системски влијае на приходите на ПИО и на пензиите на вработените, а ЦБЦГ смета дека е неопходно да се симулира висината на пензијата со хоризонт до 20 години“, соопштија од институцијата на почетокот на септември.
Владата одби, а премиерот на Црна Гора Милојко Спајиќ изјави дека средствата што недостасуваат за пензискиот фонд ќе се надоместат од буџетот. Според премиерот Спајиќ, со намалување на придонесите за пензиско осигурување со сет реформи ќе се надоместат околу 180 милиони евра.
„Ќе се зголеми основицата по која се пресметуваат придонесите, ќе воведеме дополнителни претприемачи од сивата зона во легални текови, ќе се воведе единствена стапка на ДДВ од 15 проценти за угостителството. Ќе остваруваме нови приходи од игрите на среќа“, рече Спајиќ.
Според сегашното законодавство, вработените во Црна Гора имаат право на старосна пензија кога ќе наполнат 65 години и имаат најмалку 15 години стаж.
Додавање од буџетот „нормално“
Пензиските системи во регионот се слични - изградени според таканаречениот Бизмарк систем (според креаторот Ото фон Бизмарк). Тие во основа зависат од вработувањето и наплата на придонеси од кои се плаќаат пензиите.
Едноставно, дел од бруто платата на секој вработен се издвојува за исплата на пензиите. Ако, пак, не се соберат доволно пари од платите на работниците, дефицитот се надополнува од буџетот.
Колку и да се пензиските придонеси, извесно е дека без дополнителни придонеси од државните буџети не може да се покрие целиот еснаф.
Гордана Матковиќ од Центарот за социјална политика во Белград вели дека треба да се набљудува колку пари се одвојуваат за пензии преку придонесите и буџетот и колкав дел од бруто домашниот производ (БДП) е тој износ.
Целта, додава тој, е да се зголеми БДП - за да не бидат проблем пензиите за државните финансии. За тоа, вели, потребно е не само да има што повеќе вработени, туку и да се биде попродуктивен, за да се остварат повеќе приходи.
„Во случајот на Европската Унија, се брои и миграцијата, но и продолжувањето на работниот век, зголемувањето на заштедите за старост и, многу, многу важно, инвестициите во човечки капитал“, посочува таа.
Видете и ова: Работа и по пензија, синдикатите против, власта молчиСе помалку работници, се повеќе пензионери
Дека општествата во регионот стареат, веќе одамна не е демографска ексклузива. Статистиката го мери таканаречениот коефициент на зависност од старост - бројот на лица над 65-годишна возраст во однос на бројот на луѓе на работоспособна возраст (обично на возраст меѓу 15 и 64 години).
Овој сооднос покажува колку постарите луѓе „зависат“ од работоспособното население.
Проекциите се дека до 2050 година, односот на зависност на постарите лица во ЕУ може да се зголеми на повеќе од 50 проценти, поради што се очекува да има по еден пензионер на секои две работоспособни лица.
Секако, бројот на работоспособни не значи дека сите работат. Во Босна и Херцеговина во пракса може да се види како работите функционираат во такви рамки. Бројот на пензионери во Босна и Херцеговина речиси се изедначи со бројот на работници, кој во јуни изнесуваше околу 855 000.
Околу 738 000 пензионери добиваат пензии кои во последните години во просек се околу 400 евра, но не благодарение на уплатата на придонесите на вработените.
На владите на двата ентитета во Босна и Херцеговина - Федерацијата Босна и Херцеговина и Република Српска, кои се одговорни за социјалните прашања, просечно им недостигаат повеќе од 200 милиони евра годишно за исплата на пензиите. Ова е разликата меѓу платените придонеси и вкупните расходи за старосни и воени пензии, инвалидски надоместоци и други права.
Според официјалните проценки на надлежните, разликата меѓу платените придонеси и исплатените пензии ќе продолжи да се зголемува поради зголемениот број пензионери, редовното законско зголемување на пензиите за неколку проценти годишно и недостигот на работници.
Владите официјално проценуваат дека до 2032 година разликата меѓу платените придонеси и платените пензии може да надмине 800 милиони евра, кои ќе треба да се подмират од буџетот.
Реџо Мехиќ, претседател на Здружението на здруженија на пензионери на ФБиХ, неодамна изјави дека таквата ситуација е „неодржлива“ и дека владите мора да поттикнат вработување.
„Меѓутоа, нашите млади и најпрофесионални кадри заминуваат во странство, бидејќи тука не гледаат перспектива за своите деца. Од друга страна, кога странските инвеститори доаѓаат во БиХ, гледаат политичка неизвесност и наметнуваат плата од 41 отсто. Ова е неодржливо и ја доведува во прашање исплатата на идните пензии“, изјави Мехиќ за РСЕ.
Едно од решенијата во Босна и Херцеговина го гледаат во доаѓањето работници од странство. Инаку, во Босна и Херцеговина областа на социјалната заштита е под јурисдикција на два субјекта - Федерацијата БиХ и Република Српска - во кои има два фонда за пензиско осигурување.
Поради неодржливоста на фондот, кој претходно функционираше според солидарниот систем каде тројца работници треба да плаќаат придонеси кои би биле доволни за една пензија, во 2016 година Република Српска премина на т.н. трезорско работење.
Федерацијата на Босна и Херцеговина го направи тоа четири години подоцна. Оттогаш, придонесите не се уплаќаат на сметките на пензиските фондови, туку директно на буџетот на субјектот. Износите што недостасуваат за пензии се подмируваат од други даноци, ДДВ или акцизи.
Видете и ова: Паѓа рејтингот на Путин по најавената пензиска реформаНајрадикалните реформи во Косово
Дури и во земјите каде што соодносот на пензионерите и помладата популација е поповолен, постои сериозна загриженост дека придонесите не се доволни за одржување на системот. Вкупно годишните расходи на косовскиот буџет за пензии надминуваат 300 милиони евра.
Владата на Косово во октомври годинава донесе одлука за зголемување на пензиите и социјалните програми за 20 до 50 отсто. Така, пензионерите кои плаќале придонеси во вториот столб додека работеле, сега од тој фонд добиваат од 218 до 318 евра, во зависност од степенот на образование.
Дополнително, како и сите други добиваат основна пензија од 120 евра. Сите овие средства се исплатени од буџетот на Косово кој годинава изнесува 3,3 милијарди евра.
Прекумерно оптоварување на буџетот
Пензиските и социјалните системи вршат преголем притисок врз буџетот, предупредуваат поранешни функционери и претставници на граѓанското општество. Поранешниот министер за труд и социјална заштита на Косово, Скендер Речица, смета дека начинот на финансирање на овие системи не е добро осмислен.
„Немаме пензиски систем каде што една генерација плаќа за друга. Се додека не создадеме фонд за социјално осигурување како механизам генерацијата да си плаќа, нема да имаме социјална стабилност и нема да има благосостојба за старите лица, изјави Речица за Радио Слободна Европа.
Сличен став има и директорот на Институтот за развојни политики (ИНДЕП) Бурим Ејупи. Според него, доколку постоел таков систем, средствата што моментално се трошат за пензии би можеле да се вложат во економски развој.
На состанокот на владата во октомври, косовскиот премиер Албин Курти најави пензиски реформи за време на неговиот следен мандат, без да даде детали.
Скендер Речица нагласува дека е неопходно да се вклучат и демографските промени во реформите, бидејќи последниот попис на населението покажа пад на населението од осум проценти во однос на 2011 година, што дополнително ќе ги намали даночните приходи во иднина.
Според податоците од пописот, просечната возраст во Косово е зголемена на 34,3 години, што укажува на стареење на населението и потенцијални предизвици за одржување на пензискиот систем во иднина.
Србија смета на нови работници и подобри работни места
Според анализата на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Србија би можела да се „извлече“ од можните тешкотии што во иднина би можеле да ги предизвикаат обврските за пензионерите. Сепак, не без промени.
Студијата на ММФ покажува дека има значителен простор за зголемување на учеството на работната сила во Србија, посочува Гордана Матковиќ.
„Кога гледаме кој може да создаде социјален производ, значи, луѓето од 18 до 64 години во денешни услови, не се сите вклучени во работната сила“, рече Матковиќ.
Таа додаде дека има значителен простор за зголемување на економската активност, односно за зголемување на продуктивноста.
„Она што апсолутно го знаеме за Србија е дека нашиот ефективен стаж е краток, што значи дека многу луѓе се исклучени пред старосната граница (за пензионирање), па секако имате можност дополнително да го стимулирате подолгото останување на пазарот на трудот преку пензиската политика „Сега ги немаме оние, на пример, бонуси кога некој работи над старосната граница“, вели Матковиќ.
Никола Алтипармаков, член на Фискалниот совет на Србија и експерт за пензиски системи, вели дека секој пензиски систем е суштински детерминиран од демографијата.
Видете и ова: Пензиите во Косово доволни за бурек и супаВо Србија постои систем на зголемување на пензиите кој зависи од учеството на вкупните пензиски расходи во БДП. Ако е помал од десет проценти од БДП, постои можност пензиите да пораснат колку и платите.
Доколку трошоците, пак, ја надминат таа граница, тогаш пензиите се зголемуваат според таканаречената „швајцарска формула“, 50 отсто го „следат“ растот на платите, а 50 отсто растат во однос на растот на трошоците на живеење.
Северна Македонија ги следи трендовите
Професорот Бранимир Јовановиќ од Виенскиот институт за меѓународни економски студии вели дека македонскиот пензиски фонд никогаш нема да пропадне, државата секогаш ќе може да најде пари за исплата на пензии, во последен случај дури и со печатење пари.
„Проблемот е што во моментов парите за пензии не доаѓаат само од посебни давачки за оваа намена, односно од придонеси за пензиско осигурување, туку и од општи даноци. Имено, во 2024 година се планира приходите на фондот од придонеси да бидат 1,2 милијарди евра, а расходите за пензии се 1,8 милијарди, што значи дека државата треба да му исплати на фондот околу 600 милиони евра од државниот буџет“, вели Јовановиќ.
Причините за недостигот се многубројни, додава тој.
Едно е покачувањето на пензиите, но тоа не е единствената причина.
„Првата важна причина е пензиската реформа од 2006 година, кога третина од придонесите за пензиско осигурување почнаа да се уплаќаат во приватните пензиски фондови, додека пензиите продолжија да се плаќаат само од државниот фонд. Втората е намалувањето на стапката на придонеси - во 2008 година беше 21 отсто, сега е 18,8 отсто. Третата, можеби најсериозна причина е стареењето на населението - денес има по едно „старо“ лице (65+ години) на секое петто работоспособно лице (15-64 години), додека пред 30 години имало еден „ старец на секои десет работоспособни“, вели Јовановиќ.
Тој додава дека е важно оваа „буџетска дупка“ да не расте на среден рок. Дали тоа ќе се случи зависи од неколку работи - висината на пензиите, висината на платите, бројот на вработени, стапката на придонеси, демографските движења.
Инаку, како е да се живее во Северна Македонија со пензија говорат следните податоци - македонската потрошувачка кошничка за четиричлено семејство изнесува 1245 евра (за август), а просечната македонска пензија е 344 евра.
Пензионерски леб со седум кори
Десанка Иванковиќ - Дрчиќ има 84 години и е една од пензионерите во Србија кои живеат над просекот. Таа е во пензија 13 години, а работела како професорка по српски јазик и литература. Нејзината приказна е илустративна бидејќи покажува колку е важно граѓаните по кризата во деведесетите да имаат пензија.
Таа за Радио Слободна Европа вели дека пензијата не и е лоша, бидејќи, како што вели, „порано не се знаеше ниту кога ќе бидат пензиите, ниту колку ќе бидат, додека сега ситуацијата е поповолна, бидејќи пензиите стануваат се поголеми, а точно се знае кога ќе бидат исплатени, и може да се планираат“.
„Пензијата ми е 65 000 динари, односно 555 евра. Ама маж ми има пензија и инвалидски додаток. Значи неговата пензија и мојата и можеме некако да го платиме станот и огревното дрво, се снаоѓаме, но и скромни сме. Не може да кажеме дека сега живееме не знам како, но можеме да ги санираме основните работи во куќата што се дотрошени, кредитите се исто така тука. Не сме незадоволни“, раскажува Иванковиќ-Дрчиќ.
Видете и ова: Изборни ветувања за повисоки пензии - лицитации без реална основаСекој што отишол во пензија почувствувал намалување на месечните примања. Таканаречената стапка на замена покажува колку е пензијата во однос на платата.
Коментирајќи ја регионалната ситуација, Гордана Матковиќ вели дека ќе се задржи апсолутниот животен стандард за оние кои работеле подолго и инвестирале повеќе.
„Во однос на релативните стандарди, стапките на замена не треба да паѓаат, но исто така е факт дека ќе има пад на стандардот и оние кои сакаат да го задржат тој релативен стандард на живеење ќе мора да се обезбедат, бидејќи тоа е случај и во значителен број земји, дополнително да штедат за пензијата на различни начини, односно да издвојуваат некои дополнителни средства за старост“, вели Матковиќ.
Никола Алтипармаков вели дека единствен начин да се подигне стандардот на пензионерите е да се зголеми „економскиот колач“, односно да се зголеми БДП-то на државата.
„Она што е подобро за сите, ќе биде подобро и за пензионерите. Не треба да се случи значително да се зголемат трошоците за пензиите во однос на БДП. Ова се случи, на пример, во Грција, кога трошоците за пензии отидоа на 17 отсто од БДП, или во Србија во 2008 година, по неоправданото политичко зголемување на пензиите на 14 отсто од БДП-то. Тоа го уништува буџетот, ја уништува конкурентноста“, додава тој.
Но, што е со социјалната компонента на пензиите, за да не се почувствува значителен пад на стандардите при пензионирањето?
Алтипармаков вели дека треба да се запази соодносот на просечната плата со просечната старосна пензија, што значи дека не треба да се бројат пензиите на оние што заминале предвреме или лицата кои примале семејни пензии.
Во тој случај стапката на замена оди и до 60 проценти, вели тој и додава дека тоа се односите што постојат во поголемиот дел од европските економии.
Одржливоста на пензиските системи во регионот е сериозен предизвик, особено за младите работници чија иднина зависи од долгорочните реформи. Како што се повеќе млади луѓе ја напуштаат земјата, основите на придонеси се намалуваат, а сегашните мерки делуваат како привремено решение.
За да се избегне несигурна старост, на младите им требаат јасни стимулации - од приватни фондови до награди за подолги работни години. Само така пензискиот систем ќе обезбеди достоинствена иднина за следните генерации.
*Соработка на текстот: Предраг Звијерац, Надије Ахмети, Зорана Гаџовска-Спасовска, Јасна Вукиќевиќ