Државните органи трошат милиони евра да се пофалат што работат, наместо со тие пари навистина да работат нешто, велат од невладиниот сектор, коментирајќи ги трошењата за владини кампањи.
Тројца студенти ги завршуваат студиите и сега што? Светна светилката и ете идеја за биснис план. И за само една година откако отворија фирма, тие седат во луксузна канцеларија и стануваат добри бизнисмени. На тројцата новопечени бизнисмени им се појавува блажена насмевка на лицето. Едниот од нив е фраер, другиот компјутерџија, а колешката задолжена за маркетинг е убава девојка. Тројцата ликови лесно влегуваат во стереотипната шема за успех - малку памет, среќа, добар изглед и ништо повеќе.
Една иста владина порака ја видовме изминатава година во неколку варијанти. Секоја нова варијанта црпи нови пари од даночните обврзници, односно кампања со иста порака, а нов спот си повлекува плус пари за идејно решение кое го предлагаат агенциите, па за изработка, за хонорар за актерите, без при тоа да зборуваме за закуп на медиумски простор. А пораката е едноставна, доволно е да имате идеја за почнете бизнис во земјава, иако во пракса за многумина се покажа дека и не е се така едноставно.
Има кампања за се
Граѓаните не секогаш веруваат во рекламите, затоа што, како што велат, не е лесно некој да се осмели и да почне бизнис, требаат многу пари за почеток, некои се плашат од инспекции, други од банкарски камати.
„Осмели се, па и не е баш така лесно, треба голема паричка.“
„Немам услови, како прво високи се каматите, голем е рокот на отплаќање.“
„Може да се осмелам да земам 1.000 евра кредит за да започнам свој бизнис. Доволно ви се тие пари? Не се доволно ама може да се најдат.“
„Пропаганда, популизам, само тоа имам да кажам.“
„Само го лажат народот, во ништо не верувам.“
„Уште малку имам од животот, малку ми останува, јас сега допрва рекламите ќе ги гледам, како не.“
Нејсе, не е само таа порака што изминативе години се врти на телевизиските програми. За или против абортус, многудетни семејства, купи куќа купи стан, измени на закони, за што служи Агенцијата за електронски комуникации, бидете добри и внимателни, па отворето го срцето, избери живот, се само дел од многубројните владини кампањи што изминативе години се вртат по телевизиските програми - и на јавниот радиодифузер и на приватните телевизии.
Последната кампања Избери живот доби најмалку 5 верзии од видео пораката во која се прашуваат што би се случило доколку родителите на Моцарт и Бетовен избрале абортус наместо живот до онаа реклама во која млад пар се решава да ги замени желбите за куќа и автомобил за детско креветче и количка, а парите за кафеана за пелени.
Владата со неколку реклами ги извести граѓаните дека потрошила 100 милиони евра за подобрување на состојбата во здравството, а потоа ги потсети и како било претходно и тоа во видео спот кој трае 8 минути, водејќи се најверојатно од максимата дека народот има кратка меморија.
„Покривот не е реновиран со децении, прокинсува. Не ми се веруваше, човекот ми се претстави како млад режисер, ме праша дали може да снимаат неколку сцени во болницата, кога прашав за каков филм станува збор ми рече – За хорор“ - велат докторите во владината кампања чија цел е да прикаже дека по 20 години незаинтересираност, оваа влада почнала со реформи во здравството.
Реклами се правеа и за промоција на договорот на владата, работодавците и синдикатот за минимална плата. Аирлија плата беше порака која минатата година се вртеше низ медуимите, ама минималната плата ќе стигне кај работниците по три години.
Од друга страна, во весниците со денови се објавуваат отчети на градоначлниците или партиско препукување со општински пари. Пример за тоа е отчетот за сработеното на градоначалникот на Јегуновце или повикот на градоначалникот на општина Карпош Стевче Јакимовски до еден од советниците да дојде на седница.
Милиони евра во (в)етер
Владините реклами и кампањи ги поделија и ги раскараа медиумите во период на економска криза. Владата, во период кога компаниите се бореа со рецесија и не даваа пари за реклами, станаа главен извор на „финансирање“ на медиумите.
Рекламирањето на Владата со државни пари почна со редовни огласи за вработување во јавната администрација и со објаснувања за одделни закони. Потоа почнаа кампањите. Тешко е да се добројат низ годиниве колку поминаа, но го запомнивме податокот дека една кампања обично чини околу 400 илјади евра државни пари.
Според податоците на Советот за радиодифузија добиени од ценовниците за секунда рекламно време, во елекронските медиуми во 2010 година од реклами требало да се слеат 580 милиони евра. Но реалната заработувачка на медиумите е многу пониска и за јавноста се уште непозната. Познавачите на медиумскиот сектор проценуваат дека во телевизиите влегуваат меѓу 25 и 50 милиони евра годишно, што е за десет до 20 пати помалку од она што е пласирано во јавноста со ценовниците.
Причината за пониската заработувачка на медиумите се попустите кои понекогаш достигнуваат и до 90 проценти за реклама во зависност од тоа кој е огласувачот, дали е тоа владина реклама или станува збор за другите бизниси на газдите на телевизиите.
На пример, на второ место по огласување во 2010 година бил весникот „Време“, со оглед на тоа што 30 проценти од приходите од рекламниот колач според ценовниците и извештајот на СРД завршил кај А1 телевизија. На 8-то место, според вредноста на емитуваните реклами бил Макпетрол, кој е основач на телевизијата Телма, а на 22-место компанијата Магрони, чиј основач е сопственикот на Сител, стои во извештајот на СРД.
Владата е на 18-то место - од 580-те милиони евра бруто, таа за телевизиски реклами потрошила 7 милиони евра, покажува извештајот на СРД.
СДСМ со 4,5 милиони евра е на 32-то место, а ВМРО-ДПМНЕ на 46-то место со 3 милиони евра. Ваквиот распоред е направен според ценовниците на медиумите и закупениот временски простор, но тоа не значи дека реално овие пари се слеани во медиумите.
Со парите за реклами се купува наклонетоста на медиумите
Претседателот на Советот за радиодифузија Зоран Стефаноски вели дека владините кампањи влијаат врз нерамноправноста на медиумите, бидејќи тие се насочени кон конректни медиуми. Тој истакна дека поради попустите, многу е тешко да се добие вистинската бројка на парите кои се вртат во медиумите, особно на оние кои доаѓаат од партиите и од институциите.
„Нормално би било дека кога ќе добивате пари во ова тешко време, каде што се помалку пари има на пазарот и се помал е реклманиот колач, луѓето посегнуваат таму каде што најлесно можат да дојдат до пари, а тоа се непрекинатите владини реклами кои се емитуваат. Кога добивате пари од некого, нормално е дека со тие средства доаѓа и влијанието на тој субјект врз самиот медиум, односно врз уредувачката политика, или барем постои реална опасност да има влијание, значи да не тврдам дека има влијание, но реална опасност постои.“
Стефаноски додава дека доделувањето на владините реклами на почетокот било крајно дискриминаторски и нефер, без јасно определен критериум.
„Сега некако почнува да се распределуваат да речам порамномерно, но сепак сметам дека два до три медиума во државава го црпат кајмакот, додека останатите добиваат само она што ќе остане. Јас лично не се согласувам со таков начин на саморекламирање со буџетски средства и сметам дека тоа воопшто не е добро за медиумскиот пазар, но од друга страна, кога веќе постојат би требало да се изградат некои критериуми по кои ќе се доделуваат.“
Во интервју за Радио Слободна Европа, претседателот на Здружението на новинари Насер Селмани изјави дека владините реклами се само алатка за управување со медиумите, тие во земјава отсекогаш биле под политичко влијание, а дури некои медиуми се формирани од политички актери. Селмани вели дека на дел од сопстениците не им е важно дали медиумот што го финансират ги почитува професионалните стандарди.
„На нив им е битно дали со таа програма или со тој производ што го произведуваат добиваат пари од владата или не. Во Македонија нема ни пазар, јас ви тврдам дека кога Владата утре би престанала да се рекламира во медиумите, 80 проценти од медиумите нема да постојат, затоа што рекламниот потенцијал на македонската економија е таа што е, не може во една земја од 2 милиони народ да постојат 150 електронски медиуми, тоа е нон сенс.“
Тој додаде дека еден професионален медиум треба да произведува сериозна програма за да се наметнете на пазарот на реклами со што нема да зависи од владини пари.
„Овде вие не морате тоа да го направите. Најлесно, ќе се договорите со владата, уредувачката политика ќе ја усмерите кон поддршка на владата и сте ја завршиле работата, не мора да имате ни гледаност, ни читаност, ни кредибилитет, ништо.“
Во извештајот на Европската комисија за напредокот на Македонија за 2009-та година е наведено дека „државното рекламирање може да ја поткопа уредувачката независност на медиумите“, додека, пак, во извештајот за 2010 година се нагласува дека „медиумите останале поделени по етничка и по политичка линија, а самоцензурата била широко распространета.“
Во 2008-та година, Владата беше вториот најголем корисник на рекламни услуги во комерцијалниот телевизиски сектор. Имено, во 2008 година, националните ТВ-станици емитуваа повеќе од 185 часа или 6.422 телевизиски спотови со јавни кампањи платени од страна на Владата.
Потребна транспарентна распределба на парите
Владата ниту еднаш јавно не соопшти колкава е сумата која годишно се издвојува за рекламирање на „кампањите од јавен интерес“. Една од ретките официјални бројки е од 2008 година, кога Државниот завод за ревизија објави дека владата (без министерствата и другите државни институции) таа година потрошила 10 милиони евра. Од тогаш кампањите се интензивираа, но нема отчет колку и за што е потрошено. Дел од податоците можат да се најдат на интернет страната на Бирото за јавни набавки, каде што се објавувани договорите за кампањите, но не и за закуп на медиумски простор.
Согласно податоците објавени на Бирото за јавни набавки, каде што сè уште не се ажурирани сите склучени договори за 2011 година, рекламите и видео спотовите го „олесниле“ ланскиот Буџет за најмалку 5,6 милиони евра. Тоа е сумата само на објавените склучени договор. Притоа, сè уште нема податоци за дел од кампањите кои се уште се емитуваат.
Генералниот секретаријат на Владата на реклами потрошил 3,4 милиони евра, рекламирајќи ги реформите во судството, јавната администрација, како и проектите во земјоделството, јавното здравство, градежништвото и во туризмот.
Саморекламирањето на АЕК чини 900.000 евра, а на ЕЛЕМ изнесува 870.000 евра. Следен е проектот „Купи куќа, купи стан“, за кој досега се потрошени 305.000 евра за проект кој е наменет за 2 илјади луѓе.
Аналитичарот Сашо Орданоски анализира дека целата поената во трошењето на мултимилионски донации кон медиумите за рекламирање на владата е,од една страна контрола врз медиумите, а од друга страна мобилизација на граѓаните и покажување на една нереална слика за животот во земјава.
„Владата троши огромни пари. Како и оди полошо во државата и политиките се полошо и одат, така повеќе пари ќе троши на пропагнада и кога тоа ќе го видиме еден ден, сите ќе бидеме фрапирани од сумите кои се потрошени, а можеле да бидат инвестирани во многу поважни работи како што се инфраструктурни проекти, проекти за социјални и економски платформи и така натаму.“
Според неговите проценки, владата годишно одвојува од 1% до 1,5 отсто од буџетот за рекламни кампањи.
Во анализата на Македонскиот институт за медиуми за развој на медиумите во Македонија според индикаторите на УНЕСКО е наведено дека прашањето за распоредувањето на рекламите и кампањите нарачани од Владата по одделни медиуми е особено значајно, но не постои посебен правен акт кој ги дефинира условите за рекламирањето на Владата.
Една од авторките на анализата Весна Никодиновска вели дека во последиве три години владата честопати е обвинувана дека со изборот на медиуми каде ќе се емитуваат нејзините реклами врши дискриминација.
„Една од сериозните забелешки кои и се упатуваат на владата е дека преку рекламите и кампањите што се финансираат од буџетски средства, таа може да влијае врз уредувачката политика на медиумот. Во извештајот на ЕК за 2009-та, тоа беше јасно кажано дека јавните средства наменети за државно рекламирање не се доволно транспарентни, поради што имаат потенцијал да ја поткопаат уредувачката независност на медиумите.“
Таа додава дека дополнителен проблем е непостоењето на транспаерентност при изборот на агенции кои ги изработуваат кампањите.
„Треба да се посочи нетранспарентност во работата на самите рекламни агенции и нивното преголемо влијание врз медиумската содржина, како и нетранспарентноста на тиражите и на рејтинзите на самите медиуми, затоа во анализната на УНЕСКО се препорачува да се утврдат јасни критериуми, како податоци за реално остварениот тираж, за гледаноста, за слушаноста, за транспарентна распределба на буџетските средства за јавните реклами и кампањи.“
Во оваа насока, извештајот на Европската комисија за напредокот на Македонија од 2011 година истакнува загриженост дека Владата е еден од најголемите огласувачи во државата и дека фондовите се насочени кон телевизиските канали што ја поддржуваат Владата, како и дека одредени телевизии се главни донатори на политички партии.
Заклучоците од анализата за бесплатното емитување на МТВ изработена од Советот за радиодифузија во 2010 година укажуваат дека зад слоганот „бесплатно емитување“ било емитувано скриено политичко рекламирање. Во анализата е наведено дека начинот на кој се изработени овие реклами, односно графичкото решение на слоганот е истоветен со слоганот на политичката партија која е на власт. Па на тој начин, добиваат обележја на платено политичко рекламирање, што пак, е забрането на јавниот сервис МРТ.
Нетранспарентноста раѓа сомнежи за корупција
Инаку, јавните кампањи и реклами на Владата во медиумите беа посочени како еден од клучните проблеми во разговорите меѓу Владата и ЗНМ.
Освен телевизиите, од владините кампањи ќаруваат и маркетинг агенциите. Во медиумите излегоа информации дека една од омилените маркетинг-агенции на Владата, која работи најголем дел од владините промотивни кампањи и реклами, за пет години ги зголемила своите приходи од 430.000 во 2005 на 1,8 милиони евра во 2010 година. Според финансиските извештаи на агенцијата што ги објавија неколку медиуми, само во 2010 година маркетинг-агенцијата остварила рекордна добивка од половина милион евра додека во 2011 година добила тендери од државни институции во вредност од два милиони евра.
„Самото сомневање се темели на тоа што многу малку компании добиваат многу од рекламните пакети, особено таа една агенција за која сите знаеме за кого станува збор, а не ја спомнуваме и тоа е само по себе веќе сомнително, така да сомневањата се големи дека постојат корупции, но дали постојат, за тоа треба да се востановат истражни постапки, кои еден ден ќе се востановат и ќе дознаеме дали имало корупција.“
Владините кампањи, на кои вкупно се потрошени милионски суми, често во јавноста предизвикуваат дебати дали се од јавен интерес, бидејќи се плаќаат со народни пари или под јавен интерес се протуркуваат партиски идеологии и политики. Не се исклучуваат ни дебатите за нивната економска вредност и исплатливост, влијанието што го предизвикуваат во медиумите, сомнението за поткупување на медиумите, како и за ефектите за кои досега никој не покажал интерес да го провери, велат експертите.
Поранешната антикорупционерка Вања Михајлова вели дека, покрај нетранспарентноста на владата за потрошените јавни пари за реклами, како и проблемот со корумпирање на медиумите, потребно е да се обрне внимение на целисходноста на кампањите.
„Дали десетици милиони евра годишно треба да се трошат за кампањи, посебно кога одредени државни органи кажуваат што работат, наместо да си ја вршат работата, тие за 900 илјади евра или за 870 илјади евра во случајот на ЕЛЕМ ги запознаваат граѓаните што е функцијата на органот, што е апсолутно непотребно, бидејќи ако некој се заинтересира ќе го отвори законот, а од друга страна слушнавме дека директорот на ЕЛЕМ рече дека сите трошоци што ќе ги направат влегуваат во цената на струјата, што значли дека и парите за кампањи паѓаат врз грбот на граѓаните.“
Таа додава дека со неодговорното и нерационално трошење на државните пари се наштетува во многу сектори, односно дека тие пари можат да се употребат за други цели како што се изградба на патишта, болници, реконструкции на училишта.
Подобрување можно само ако има политичка волја
Михајлова вели дека ситуацијата може да се подобри само со политичка волја, постојат органи и институции кои би можеле да контролираат и да спроведуваат транспарентен отчет за потрошените пари, но очигледно дека се нема политичка волја за тоа.
„Доколку не ви функционираат органите онака како што им е утврдено во законите, посебно овие што се антикорупционерските тела, отсуството на политичка волја, немаме доволен притисок од медиумите бидејќи ви реков, медиумите преку кампањите ќе ги потпупите, освен неколку кои може на прсти да ги изброите кои се онака малку понезависни и немаме некој јак цивилен сектор кој исто така ќе може да врши притисок за поголема транспарентност. Меѓутоа се зависи од органите, колку и да барате да бидат отворени за тоа како ги трошат народните пари, доколку кај нив не постои таа подготвеност што значи дека не се одговорни.“
Една од препораките наведени во анализата на МИМ е создавање механизми за мониторирање на пласманот и ефектите од рекламите во медиумите финансирани од буџетски или јавни средства, како, на пример, кодекси за транспарентност или формирање независни тела од страна на самата медиумска индустрија, кои воедно би ги регулирале односите меѓу различните актери на пазарот и би го надгледувале спроведувањето на договорените обврски. Според дел од експертите, потребно е да се направи анализа за ефектите од кампањите, што добиле граѓаните од тоа, за што навистина се потрошени милиони евра. Но и за тоа е потребна политичка волја.
Уште малку имам од животот, малку ми останува, јас сега допрва рекламите ќе ги гледам, како не.Анкетиран граѓанин.
Кампања за објаснување на последиците од аборусот.
Баба и внука или дедо и внук, исто сценарио, но и иста порака - осмели да започнеш свој биснис. Семејна прослава и гости задоволни од вкусот на домашното вино што го подготвил дедото или во втората варијанта колачиња што ги подготвила бабата. Воодушевувањето на гостите, кај внуците раѓа идеја за биснис. Внуците со идеја, а дедото и бабата со нивнатата заштеда и можноста да земат кредит - и бизнисот се роди.Сега некако почнува да се распределуваат да речам порамномерно, но сепак сметам дека два до три медиума во државава го црпат кајмакот, додека останатите добиваат само она што ќе остане. Јас лично не се согласувам со таков начин на саморекламирање со буџетски средства и сметам дека тоа воопшто не е добро за медиумскиот пазар, но од друга страна, кога веќе постојат би требало да се изградат некои критериуми по кои ќе се доделуваат.Зоран Стефаноски, претседател на Совет за радиодифузија.
Една иста владина порака ја видовме изминатава година во неколку варијанти. Секоја нова варијанта црпи нови пари од даночните обврзници, односно кампања со иста порака, а нов спот си повлекува плус пари за идејно решение кое го предлагаат агенциите, па за изработка, за хонорар за актерите, без при тоа да зборуваме за закуп на медиумски простор. А пораката е едноставна, доволно е да имате идеја за почнете бизнис во земјава, иако во пракса за многумина се покажа дека и не е се така едноставно.
Има кампања за се
Граѓаните не секогаш веруваат во рекламите, затоа што, како што велат, не е лесно некој да се осмели и да почне бизнис, требаат многу пари за почеток, некои се плашат од инспекции, други од банкарски камати.
„Осмели се, па и не е баш така лесно, треба голема паричка.“
Владина кампања, Агенција за електронски комуникации.
„Немам услови, како прво високи се каматите, голем е рокот на отплаќање.“
„Може да се осмелам да земам 1.000 евра кредит за да започнам свој бизнис. Доволно ви се тие пари? Не се доволно ама може да се најдат.“
На нив им е битно дали со таа програма или со тој производ што го произведуваат добиваат пари од владата или не. Во Македонија нема ни пазар, јас ви тврдам дека кога Владата утре би престанала да се рекламира во медиумите, 80 проценти од медиумите нема да постојат, затоа што рекламниот потенцијал на македонската економија е таа што е, не може во една земја од 2 милиони народ да постојат 150 електронски медиуми, тоа е нон сенс.Насер Селмани, претседател на ЗНМ.
„Пропаганда, популизам, само тоа имам да кажам.“
„Само го лажат народот, во ништо не верувам.“
„Уште малку имам од животот, малку ми останува, јас сега допрва рекламите ќе ги гледам, како не.“
Нејсе, не е само таа порака што изминативе години се врти на телевизиските програми. За или против абортус, многудетни семејства, купи куќа купи стан, измени на закони, за што служи Агенцијата за електронски комуникации, бидете добри и внимателни, па отворето го срцето, избери живот, се само дел од многубројните владини кампањи што изминативе години се вртат по телевизиските програми - и на јавниот радиодифузер и на приватните телевизии.
Последната кампања Избери живот доби најмалку 5 верзии од видео пораката во која се прашуваат што би се случило доколку родителите на Моцарт и Бетовен избрале абортус наместо живот до онаа реклама во која млад пар се решава да ги замени желбите за куќа и автомобил за детско креветче и количка, а парите за кафеана за пелени.
Треба да се посочи нетранспарентност во работата на самите рекламни агенции и нивното преголемо влијание врз медиумската содржина, како и нетранспарентноста на тиражите и на рејтинзите на самите медиуми, затоа во анализната на УНЕСКО се препорачува да се утврдат јасни критериуми, како податоци за реално остварениот тираж, за гледаноста, за слушаноста, за транспарентна распределба на буџетските средства за јавните реклами и кампањи.Весна Никодиновска, МИМ.
Владата со неколку реклами ги извести граѓаните дека потрошила 100 милиони евра за подобрување на состојбата во здравството, а потоа ги потсети и како било претходно и тоа во видео спот кој трае 8 минути, водејќи се најверојатно од максимата дека народот има кратка меморија.
„Покривот не е реновиран со децении, прокинсува. Не ми се веруваше, човекот ми се претстави како млад режисер, ме праша дали може да снимаат неколку сцени во болницата, кога прашав за каков филм станува збор ми рече – За хорор“ - велат докторите во владината кампања чија цел е да прикаже дека по 20 години незаинтересираност, оваа влада почнала со реформи во здравството.
Реклами се правеа и за промоција на договорот на владата, работодавците и синдикатот за минимална плата. Аирлија плата беше порака која минатата година се вртеше низ медуимите, ама минималната плата ќе стигне кај работниците по три години.
Од друга страна, во весниците со денови се објавуваат отчети на градоначлниците или партиско препукување со општински пари. Пример за тоа е отчетот за сработеното на градоначалникот на Јегуновце или повикот на градоначалникот на општина Карпош Стевче Јакимовски до еден од советниците да дојде на седница.
Милиони евра во (в)етер
Дали десетици милиони евра годишно треба да се трошат за кампањи, посебно кога одредени државни органи кажуваат што работат, наместо да си ја вршат работата, тие за 900 илјади евра или за 870 илјади евра во случајот на ЕЛЕМ ги запознаваат граѓаните што е функцијата на органот, што е апсолутно непотребно, бидејќи ако некој се заинтересира ќе го отвори законот, а од друга страна слушнавме дека директорот на ЕЛЕМ рече дека сите трошоци што ќе ги направат влегуваат во цената на струјата, што значли дека и парите за кампањи паѓаат врз грбот на граѓаните.Вања Михајлова, поранешен антикорупционер.
Владина кампања, Агенција за електронски комуникации.
Буџетските пари потрошени за изготвување на рекламите имаат по шест цифри, а сумите што се плаќаат за нивно емитување на приватните телевизии остануваат строго чувана тајна, иако и тие се дел од народните пари.Владините реклами и кампањи ги поделија и ги раскараа медиумите во период на економска криза. Владата, во период кога компаниите се бореа со рецесија и не даваа пари за реклами, станаа главен извор на „финансирање“ на медиумите.
Рекламирањето на Владата со државни пари почна со редовни огласи за вработување во јавната администрација и со објаснувања за одделни закони. Потоа почнаа кампањите. Тешко е да се добројат низ годиниве колку поминаа, но го запомнивме податокот дека една кампања обично чини околу 400 илјади евра државни пари.
Според податоците на Советот за радиодифузија добиени од ценовниците за секунда рекламно време, во елекронските медиуми во 2010 година од реклами требало да се слеат 580 милиони евра. Но реалната заработувачка на медиумите е многу пониска и за јавноста се уште непозната. Познавачите на медиумскиот сектор проценуваат дека во телевизиите влегуваат меѓу 25 и 50 милиони евра годишно, што е за десет до 20 пати помалку од она што е пласирано во јавноста со ценовниците.
Причината за пониската заработувачка на медиумите се попустите кои понекогаш достигнуваат и до 90 проценти за реклама во зависност од тоа кој е огласувачот, дали е тоа владина реклама или станува збор за другите бизниси на газдите на телевизиите.
На пример, на второ место по огласување во 2010 година бил весникот „Време“, со оглед на тоа што 30 проценти од приходите од рекламниот колач според ценовниците и извештајот на СРД завршил кај А1 телевизија. На 8-то место, според вредноста на емитуваните реклами бил Макпетрол, кој е основач на телевизијата Телма, а на 22-место компанијата Магрони, чиј основач е сопственикот на Сител, стои во извештајот на СРД.
Владата е на 18-то место - од 580-те милиони евра бруто, таа за телевизиски реклами потрошила 7 милиони евра, покажува извештајот на СРД.
СДСМ со 4,5 милиони евра е на 32-то место, а ВМРО-ДПМНЕ на 46-то место со 3 милиони евра. Ваквиот распоред е направен според ценовниците на медиумите и закупениот временски простор, но тоа не значи дека реално овие пари се слеани во медиумите.
Со парите за реклами се купува наклонетоста на медиумите
Претседателот на Советот за радиодифузија Зоран Стефаноски вели дека владините кампањи влијаат врз нерамноправноста на медиумите, бидејќи тие се насочени кон конректни медиуми. Тој истакна дека поради попустите, многу е тешко да се добие вистинската бројка на парите кои се вртат во медиумите, особно на оние кои доаѓаат од партиите и од институциите.
„Нормално би било дека кога ќе добивате пари во ова тешко време, каде што се помалку пари има на пазарот и се помал е реклманиот колач, луѓето посегнуваат таму каде што најлесно можат да дојдат до пари, а тоа се непрекинатите владини реклами кои се емитуваат. Кога добивате пари од некого, нормално е дека со тие средства доаѓа и влијанието на тој субјект врз самиот медиум, односно врз уредувачката политика, или барем постои реална опасност да има влијание, значи да не тврдам дека има влијание, но реална опасност постои.“
Стефаноски додава дека доделувањето на владините реклами на почетокот било крајно дискриминаторски и нефер, без јасно определен критериум.
„Сега некако почнува да се распределуваат да речам порамномерно, но сепак сметам дека два до три медиума во државава го црпат кајмакот, додека останатите добиваат само она што ќе остане. Јас лично не се согласувам со таков начин на саморекламирање со буџетски средства и сметам дека тоа воопшто не е добро за медиумскиот пазар, но од друга страна, кога веќе постојат би требало да се изградат некои критериуми по кои ќе се доделуваат.“
Во интервју за Радио Слободна Европа, претседателот на Здружението на новинари Насер Селмани изјави дека владините реклами се само алатка за управување со медиумите, тие во земјава отсекогаш биле под политичко влијание, а дури некои медиуми се формирани од политички актери. Селмани вели дека на дел од сопстениците не им е важно дали медиумот што го финансират ги почитува професионалните стандарди.
„На нив им е битно дали со таа програма или со тој производ што го произведуваат добиваат пари од владата или не. Во Македонија нема ни пазар, јас ви тврдам дека кога Владата утре би престанала да се рекламира во медиумите, 80 проценти од медиумите нема да постојат, затоа што рекламниот потенцијал на македонската економија е таа што е, не може во една земја од 2 милиони народ да постојат 150 електронски медиуми, тоа е нон сенс.“
Тој додаде дека еден професионален медиум треба да произведува сериозна програма за да се наметнете на пазарот на реклами со што нема да зависи од владини пари.
„Овде вие не морате тоа да го направите. Најлесно, ќе се договорите со владата, уредувачката политика ќе ја усмерите кон поддршка на владата и сте ја завршиле работата, не мора да имате ни гледаност, ни читаност, ни кредибилитет, ништо.“
Во извештајот на Европската комисија за напредокот на Македонија за 2009-та година е наведено дека „државното рекламирање може да ја поткопа уредувачката независност на медиумите“, додека, пак, во извештајот за 2010 година се нагласува дека „медиумите останале поделени по етничка и по политичка линија, а самоцензурата била широко распространета.“
Во 2008-та година, Владата беше вториот најголем корисник на рекламни услуги во комерцијалниот телевизиски сектор. Имено, во 2008 година, националните ТВ-станици емитуваа повеќе од 185 часа или 6.422 телевизиски спотови со јавни кампањи платени од страна на Владата.
Потребна транспарентна распределба на парите
Владата ниту еднаш јавно не соопшти колкава е сумата која годишно се издвојува за рекламирање на „кампањите од јавен интерес“. Една од ретките официјални бројки е од 2008 година, кога Државниот завод за ревизија објави дека владата (без министерствата и другите државни институции) таа година потрошила 10 милиони евра. Од тогаш кампањите се интензивираа, но нема отчет колку и за што е потрошено. Дел од податоците можат да се најдат на интернет страната на Бирото за јавни набавки, каде што се објавувани договорите за кампањите, но не и за закуп на медиумски простор.
Согласно податоците објавени на Бирото за јавни набавки, каде што сè уште не се ажурирани сите склучени договори за 2011 година, рекламите и видео спотовите го „олесниле“ ланскиот Буџет за најмалку 5,6 милиони евра. Тоа е сумата само на објавените склучени договор. Притоа, сè уште нема податоци за дел од кампањите кои се уште се емитуваат.
Генералниот секретаријат на Владата на реклами потрошил 3,4 милиони евра, рекламирајќи ги реформите во судството, јавната администрација, како и проектите во земјоделството, јавното здравство, градежништвото и во туризмот.
Саморекламирањето на АЕК чини 900.000 евра, а на ЕЛЕМ изнесува 870.000 евра. Следен е проектот „Купи куќа, купи стан“, за кој досега се потрошени 305.000 евра за проект кој е наменет за 2 илјади луѓе.
Аналитичарот Сашо Орданоски анализира дека целата поената во трошењето на мултимилионски донации кон медиумите за рекламирање на владата е,од една страна контрола врз медиумите, а од друга страна мобилизација на граѓаните и покажување на една нереална слика за животот во земјава.
„Владата троши огромни пари. Како и оди полошо во државата и политиките се полошо и одат, така повеќе пари ќе троши на пропагнада и кога тоа ќе го видиме еден ден, сите ќе бидеме фрапирани од сумите кои се потрошени, а можеле да бидат инвестирани во многу поважни работи како што се инфраструктурни проекти, проекти за социјални и економски платформи и така натаму.“
Според неговите проценки, владата годишно одвојува од 1% до 1,5 отсто од буџетот за рекламни кампањи.
Во анализата на Македонскиот институт за медиуми за развој на медиумите во Македонија според индикаторите на УНЕСКО е наведено дека прашањето за распоредувањето на рекламите и кампањите нарачани од Владата по одделни медиуми е особено значајно, но не постои посебен правен акт кој ги дефинира условите за рекламирањето на Владата.
Една од авторките на анализата Весна Никодиновска вели дека во последиве три години владата честопати е обвинувана дека со изборот на медиуми каде ќе се емитуваат нејзините реклами врши дискриминација.
„Една од сериозните забелешки кои и се упатуваат на владата е дека преку рекламите и кампањите што се финансираат од буџетски средства, таа може да влијае врз уредувачката политика на медиумот. Во извештајот на ЕК за 2009-та, тоа беше јасно кажано дека јавните средства наменети за државно рекламирање не се доволно транспарентни, поради што имаат потенцијал да ја поткопаат уредувачката независност на медиумите.“
Таа додава дека дополнителен проблем е непостоењето на транспаерентност при изборот на агенции кои ги изработуваат кампањите.
„Треба да се посочи нетранспарентност во работата на самите рекламни агенции и нивното преголемо влијание врз медиумската содржина, како и нетранспарентноста на тиражите и на рејтинзите на самите медиуми, затоа во анализната на УНЕСКО се препорачува да се утврдат јасни критериуми, како податоци за реално остварениот тираж, за гледаноста, за слушаноста, за транспарентна распределба на буџетските средства за јавните реклами и кампањи.“
Во оваа насока, извештајот на Европската комисија за напредокот на Македонија од 2011 година истакнува загриженост дека Владата е еден од најголемите огласувачи во државата и дека фондовите се насочени кон телевизиските канали што ја поддржуваат Владата, како и дека одредени телевизии се главни донатори на политички партии.
Заклучоците од анализата за бесплатното емитување на МТВ изработена од Советот за радиодифузија во 2010 година укажуваат дека зад слоганот „бесплатно емитување“ било емитувано скриено политичко рекламирање. Во анализата е наведено дека начинот на кој се изработени овие реклами, односно графичкото решение на слоганот е истоветен со слоганот на политичката партија која е на власт. Па на тој начин, добиваат обележја на платено политичко рекламирање, што пак, е забрането на јавниот сервис МРТ.
Нетранспарентноста раѓа сомнежи за корупција
Инаку, јавните кампањи и реклами на Владата во медиумите беа посочени како еден од клучните проблеми во разговорите меѓу Владата и ЗНМ.
Освен телевизиите, од владините кампањи ќаруваат и маркетинг агенциите. Во медиумите излегоа информации дека една од омилените маркетинг-агенции на Владата, која работи најголем дел од владините промотивни кампањи и реклами, за пет години ги зголемила своите приходи од 430.000 во 2005 на 1,8 милиони евра во 2010 година. Според финансиските извештаи на агенцијата што ги објавија неколку медиуми, само во 2010 година маркетинг-агенцијата остварила рекордна добивка од половина милион евра додека во 2011 година добила тендери од државни институции во вредност од два милиони евра.
„Самото сомневање се темели на тоа што многу малку компании добиваат многу од рекламните пакети, особено таа една агенција за која сите знаеме за кого станува збор, а не ја спомнуваме и тоа е само по себе веќе сомнително, така да сомневањата се големи дека постојат корупции, но дали постојат, за тоа треба да се востановат истражни постапки, кои еден ден ќе се востановат и ќе дознаеме дали имало корупција.“
Владините кампањи, на кои вкупно се потрошени милионски суми, често во јавноста предизвикуваат дебати дали се од јавен интерес, бидејќи се плаќаат со народни пари или под јавен интерес се протуркуваат партиски идеологии и политики. Не се исклучуваат ни дебатите за нивната економска вредност и исплатливост, влијанието што го предизвикуваат во медиумите, сомнението за поткупување на медиумите, како и за ефектите за кои досега никој не покажал интерес да го провери, велат експертите.
Поранешната антикорупционерка Вања Михајлова вели дека, покрај нетранспарентноста на владата за потрошените јавни пари за реклами, како и проблемот со корумпирање на медиумите, потребно е да се обрне внимение на целисходноста на кампањите.
„Дали десетици милиони евра годишно треба да се трошат за кампањи, посебно кога одредени државни органи кажуваат што работат, наместо да си ја вршат работата, тие за 900 илјади евра или за 870 илјади евра во случајот на ЕЛЕМ ги запознаваат граѓаните што е функцијата на органот, што е апсолутно непотребно, бидејќи ако некој се заинтересира ќе го отвори законот, а од друга страна слушнавме дека директорот на ЕЛЕМ рече дека сите трошоци што ќе ги направат влегуваат во цената на струјата, што значли дека и парите за кампањи паѓаат врз грбот на граѓаните.“
Таа додава дека со неодговорното и нерационално трошење на државните пари се наштетува во многу сектори, односно дека тие пари можат да се употребат за други цели како што се изградба на патишта, болници, реконструкции на училишта.
Подобрување можно само ако има политичка волја
Михајлова вели дека ситуацијата може да се подобри само со политичка волја, постојат органи и институции кои би можеле да контролираат и да спроведуваат транспарентен отчет за потрошените пари, но очигледно дека се нема политичка волја за тоа.
„Доколку не ви функционираат органите онака како што им е утврдено во законите, посебно овие што се антикорупционерските тела, отсуството на политичка волја, немаме доволен притисок од медиумите бидејќи ви реков, медиумите преку кампањите ќе ги потпупите, освен неколку кои може на прсти да ги изброите кои се онака малку понезависни и немаме некој јак цивилен сектор кој исто така ќе може да врши притисок за поголема транспарентност. Меѓутоа се зависи од органите, колку и да барате да бидат отворени за тоа како ги трошат народните пари, доколку кај нив не постои таа подготвеност што значи дека не се одговорни.“
Една од препораките наведени во анализата на МИМ е создавање механизми за мониторирање на пласманот и ефектите од рекламите во медиумите финансирани од буџетски или јавни средства, како, на пример, кодекси за транспарентност или формирање независни тела од страна на самата медиумска индустрија, кои воедно би ги регулирале односите меѓу различните актери на пазарот и би го надгледувале спроведувањето на договорените обврски. Според дел од експертите, потребно е да се направи анализа за ефектите од кампањите, што добиле граѓаните од тоа, за што навистина се потрошени милиони евра. Но и за тоа е потребна политичка волја.