САД би можеле да имаат „воени сили на терен“ во Украина - иако не на начинот на кој многумина би очекувале.
За време на неодамнешниот телефонски разговор меѓу американскиот претседател Доналд Трамп и украинскиот претседател Володимир Зеленски, каде Украина се согласи да ги паузира нападите врз руската енергетска инфраструктура на 30 дена, се појави идејата за воспоставување американско присуство во украинските нуклеарни централи.
Зеленски рече дека во разговорот со Трамп разговарал за можноста за помош на САД за обновување на Запорожје, најголемата европска нуклеарна централа, која е под руска окупација од март 2022 година.
„Реков дека само деокупирање на Запорожје не е доволно, бидејќи таму мора да има инфраструктура: водоснабдување, технички персонал и уште многу чекори за во иднина станицата да почне да им носи пари и струја на луѓето“, рече Зеленски во телефонскиот повик.
Според извештајот на Белата куќа за повикот од 19 март, Трамп му рекол на Зеленски дека американската сопственост на украинските електрани и нуклеарни централи „би била најдобрата заштита за таа инфраструктура“.
План за американски нуклеарен персонал во Украина
Експертите кои зборуваа за украинскиот сервис на РСЕ претпазливо го поздравија предлогот, велејќи дека тоа ќе биде силна безбедносна гаранција и чекор во вистинската насока за нуклеарната сила на Украина да се префрли од Русија на Запад.
„Верувам дека ако господинот Трамп даде таков предлог, Украина не треба да одбие, туку треба да се согласи со тоа, под одредени услови“, рече Володимир Омелченко, директор на енергетската програма во Центарот Разумков, тинк-тенк со седиште во Киев.
Тие услови, предложи тој, ќе вклучуваат гарантирање целосна украинска контрола и обезбедување на Енерхоатом, државната нуклеарна централа, да остане единствениот оператор.
„Никој друг не ги знае спецификите на електраната Запорожје, освен украинските специјалисти, бидејќи секоја нуклеарна единица има свои индивидуални специфики“, рече Омелченко.
Украина има 15 оперативни реактори во четири нуклеарни централи од кои едната, централата Запорожје, е окупирана од Русија. Два реактори се официјално во изградба, но не е забележана активна работа повеќе од 30 години, според Извештајот за статусот на светската нуклеарна индустрија за 2024 година.
Од 15-те нуклеарни реактори, 12 се реактори од советската ера поврзани на мрежата пред Украина да добие независност во 1991 година. Нуклеарната флота на земјата од советската ера обезбедува повеќе од половина од енергијата на земјата.
Украинските нуклеарни централи под оган
Ситуацијата во Украина е без преседан. Активна војна никогаш не се водела во нација со повеќе нуклеарни централи.
Покрај окупацијата на Запорожје, руските беспилотни летала зујат непријатно во близина на нуклеарната централа Хмелницки во западна Украина. Ракети и дронови летаа блиску до фабриката Ривне во западна Украина.
А, во февруари, руски дрон го погоди засолништето што ги покрива урнатините на уништениот реактор во Чернобил.
„Присуството на американскиот бизнис, американските интереси таму ќе биде еден вид безбедносна гаранција“, изјави политичкиот експерт Игор Ројтерович.
Додека Русија постојано ја гаѓаше украинската инфраструктура, присуството на американски персонал на теренот би се сметало за потенцијална црвена линија што Москва би се двоумела да ја помине.
Во последниве години, Украина се обидува да ја намали зависноста од руската нуклеарна технологија. Договорот меѓу глобалниот нуклеарен гигант Вестингхаус и Енерхоатом беше потпишан во јуни 2022 година, со кој се гарантира дека компанијата ќе го обезбеди целото нуклеарно гориво за реакторите во Украина, со што ќе се скрши монополот што некогаш го држеше Русија.
Исто така, во тек се планови за изградба на нови реактори со помош на американската технологија во нуклеарната централа Хмелницки.
„Јасно е дека тука има гаранција за безбедност, но и интерес за важни инвестиции, соработка со Вестингхаус и други американски компании, и набавка на опрема. Има многу позитивни страни во вклучувањето на Американците“, рече Омелченко.
Загриженост за присуството на САД во Украина
Ѓаволот, се разбира, е во деталите. Во написот на CNN од 20 март , западните експерти со студен туш за идејата САД да управуваат со украински нуклеарни централи. Загрижувачки беше одржувањето на стабилно снабдување со електрична енергија и доволно вода за ладење во услови на тековни напади врз инфраструктурата.
И во практична смисла, велат експертите, на западните нуклеарни техничари им недостигало искуство со работа со советски дизајнирани реактори VVER што се користат во Украина.
Исто така, имаше несовпаѓање во врска со тоа што точно се разговараше меѓу Трамп и Зеленски во нивниот телефонски разговор на 19 март. Според украинскиот претседател, дискусијата на двајцата лидери била фокусирана исклучиво на фабриката во Запорожје. Во соопштението на Белата куќа, сепак, се споменуваат „постројки“ во множина, не само Запорожје.
Додека Зеленски сака помош од САД, тој е посветен на зачувување на суверенитетот на Украина, особено во секторот толку тесно поврзан со националната безбедност. Во телефонскиот разговор со Трамп, тој јасно изјави дека „сите нуклеарни централи во Украина се во сопственост на украинскиот народ“.
Еден можен компромис што го предложија експертите би бил поставувањето на Американците во надзорните одбори на нуклеарните централи или дури и на самиот Енерхоатом, потег што би обезбедил влијание и безбедност без пренесување на сопственоста.
За други, учеството на САД нема да биде доволно за да се поправи ситуацијата. „Може да има само еден начин да се врати Запорожје на Украина“, рече политичкиот експерт Вадим Денисенко, а тоа е „ако руските трупи го напуштат блискиот град Енерходар и оваа територија воопшто. Не гледам други опции“.
Чернобил, местото на злогласната нуклеарна катастрофа во 1986 година, ги покажува ограничувањата на меѓународното присуство.
Дури и со значително меѓународно финансирање и висок глобален профил, неоперативната нуклеарна централа Чернобил сè уште стана цел за време на конфликтот.
Тоа се случи ноќта на 14 февруари, кога руско беспилотно летало со боева глава со голема експлозија удри во огромното засолниште што го спречува бегството на радијацијата од уништениот четврти реактор.
„Ако американските специјалисти дојдат во украинските енергетски капацитети и останат таму, тогаш, се разбира, ќе има помали шанси рускиот претседател Владимир Путин да пука во овие објекти“, изјави за РСЕ Серхи Таран, украински политиколог.
„Тие треба да ангажираат безбедносен персонал“, додаде Таран, „и би било пожелно овој безбедносен персонал да биде вооружен со системи за противвоздушна одбрана“.
