Преку посредници и нетранспарентно, ова е најкусиот одговор на прашањето како военото оружје произведено во Србија стигнува до Украина.
Начините на кои оружјето и муницијата од Србија завршуваат во рацете на украинската армија се непознати дури и за Меѓународниот институт за мировни истражувања (СИПРИ) со седиште во Стокхолм.
„СИПРИ спроведува истражување врз основа на јавно достапни извори, а начините на кои оружјето (конкретно муницијата) од Србија може да заврши во Украина се крајно нетранспарентни“, изјави за РСЕ Катарина Ѓокиќ, истражувач на СИПРИ.
Прашањето повторно беше отворено откако американскиот помошник државен секретар за европски и евроазиски прашања Џејмс О'Брајан на 8 јули изјави дека Србија „со тоа што го става на располагање своето оружје, и помага на Украина да го одбрани суштинскиот принцип на меѓународното право“.
Како тој „го става достапно“ на јавноста во Србија засега е непознато.
На тоа прашање за Радио Слободна Европа (РСЕ) не одговорија ниту американските, ниту украинските, ниту српските власти.
Веста дека оружјето произведено во Србија го користат украинските сили за прв пат се слушна во април 2023 година. Тогаш на интернет беа објавени доверливи документи на Пентагон, во кои се наведува дека Србија се согласила да ја вооружи Украина.
Српските власти веднаш демантираа дека директно извезуваат оружје во Украина, бранејќи ја својата неутрална позиција во конфликтот меѓу Киев и Москва.
Сепак, српскиот претседател Александар Вучиќ подоцна прецизираше дека земјата има договори со бројни западни земји и дека не знае „што прават на крајот со муницијата“.
Дали Србија знае каде завршува оружјето што го извезува?
Весникот „Фајненшл тајмс“ на 22 јуни објави проценки дека Србија индиректно, преку други земји, извезла во Украина муниција во вредност од 800 милиони евра од почетокот на руската инвазија врз Украина.
Претседателот на Србија тогаш потврди дека информациите за вредноста на муницијата се претежно точни, прикажувајќи ја продажбата како деловна можност, пишува овој британски весник.
„Ова е дел од нашето економско заживување и е важно за нас. Да, ние ја извезуваме нашата муниција. Не можеме да извезуваме во Украина или Русија, но имаме многу договори со Американците, Шпанците, Чесите и другите. Што прават со неа на крајот е нивна работа“, ја цитираа изјавата на Вучиќ.
Сепак, Србија на крајот треба да знае „што прават со муницијата“. Така барем налага законот.
„Согласно Законот за извоз и увоз на оружје и воена опрема (НВО), член 14, фирма која поднесува барање за извоз е должна да достави потврда за крајниот корисник. Ова е потврда заверена од страна на надлежните органи во земјата која е крајна дестинација на извозот и која таа земја практично гарантира дека нема да продолжи да го извезува ова оружје“, објаснува истражувачот на СИПРИ, Катарина Ѓокиќ.
Таа додава дека „оваа формалност е доволна од гледна точка на државните органи“ на Србија.
„Дали државните органи можат да се потрудат дополнително да истражат што се случува со извезените оружје и воена опрема - да, особено што во ерата на социјалните мрежи тоа не е премногу тешко, што сугерира дека, ако ништо друго, не постои силна политичка волја за да се спречи овој извоз“, заклучува Катарина Ѓокиќ.
Кои се меѓународните стандарди за трговија со оружје?
Вук Вуксановиќ, виш истражувач во белградскиот Центар за безбедносна политика (БЦБП), за РСЕ вели дека владата се грижи многу да не зборува за српското оружје во Украина, за да не го „изнервира“ или „налути“ русофилскиот дел на јавноста, но и самите Руси.
„Па, беше кажано дека тоа е направено преку трети лица, дека на Србија не и е грижа што се прави со тоа оружје откако ќе се испорачаат, иако тоа не е сосема точно“, додава тој.
Еден од претставниците на оваа теза е поранешниот министер за одбрана на Србија, а денес премиер Милош Вучевиќ, кој во април 2023 година изјави дека Србија не извезува оружје на ниту една од завојуваните страни.
„Дали приватните компании купуваат на трети пазари и продаваат на компании во други земји не е прашање за Србија - тоа е меѓународна трговија“, рече тогаш Вучевиќ.
Сепак, Вук Вуксановиќ посочува дека меѓународните стандарди за трговија со оружје и добрите деловни практики во тој сектор бараат од извозникот да знае кој е крајниот корисник на оружјето.
„Ако некој планира да го пренасочува понатаму, вие како извозник мора да го знаете ова и во овој поглед тешко е да се поверува дека Србија и нејзиниот државен врв не биле свесни за тоа“, заклучува Вуксановиќ.
Зошто оружјето од Србија е важно за Украина?
Од почетокот на руската инвазија во март 2022 година, западните партнери испраќаат воена помош во Украина покрај хуманитарна и финансиска помош.
Истражувачот на СИПРИ, Катарина Ѓокиќ, за РСЕ изјави дека интензитетот на војувањето во Украина подразбира исклучително голема потрошувачка на муниција.
Со оглед на тоа што европските членки на НАТО ги намалија своите производствени капацитети по крајот на Студената војна, снабдувањето со муниција на Украина, вели таа, останува голем предизвик.
„Во оваа смисла, кој може да придонесе за набавка на која било количина муниција е добредојден да го стори тоа“, заклучува тој.
Вук Вуксановиќ, виш истражувач во белградскиот Центар за безбедносна политика, ја истакнува важноста од усогласување на оружјето произведено во Србија со она на Украина, која порано беше дел од Советскиот Сојуз (СССР).
„Постои делумна компатибилност во воените стандарди меѓу поранешната советска воена индустрија и она што беше воената индустрија на ЈНА и поранешна СФРЈ.
Кој е интересот на Србија?
Вучиќ, како што објави Фајненшл тајмс на 22 јуни, рече дека Србија има златна можност бидејќи нејзиното оружје е поевтино отколку што е на Запад и додаде дека обемот на вкупниот извоз на српска муниција може да се зголеми.
Вук Вуксановиќ од БЦБП смета дека една од причините за испорака на муниција во Украина е од финансиска природа.
„Стариот шаблон на српската воена индустрија е дека тие воопшто не се многу пребирливи кога се во прашање муштериите и дека постојано гледаат да го наплатат секој динар, во секоја прилика“, оценува тој.
Друга причина, вели тој, е политичка. Купување на поддршката и наклонетоста на Соединетите Американски Држави.
„Оваа изјава на американски функционер потврдува дека Вашингтон е многу задоволен од овој политички потег на Србија“, вели Вуксановиќ.
Што вели Москва на тоа?
Москва реагираше на веста за српска муниција во Украина.
Портпаролот на Кремљ, Дмитриј Песков изјави дека ќе разговара со „српските пријатели во директен контакт на оваа тема“, а потоа на пат го испратиле својот пратеник.
На 2 јули, Белград беше домаќин на рускиот заменик министер за надворешни работи Александар Грушко.
Тој се сретна со неколку министри, а по средбата со претседателот на Србија, јавноста од Вучиќ на Инстаграм дозна дека тоа бил „добар разговор“.
Грушко по тој повод во Белград не се огласи во јавноста.
И додека ЕУ и САД го осудија неговото доаѓање во Белград, руските медиуми пишуваа за „исклучителното ниво на односи“ и за најавената „блиска соработка“.
Помошникот државен секретар на САД за европски и евроазиски прашања Џејмс О'Брајан има малку поинаков став за таа посета.
Кога новинарот побарал да ја коментира, О'Брајан на 8 јули изјавил дека „не била особено успешна“ и дека тоа „не било големо изненадување“ за него.
„Регионот (на Западен Балкан) припаѓа и е дел од Европа. Се чини дека Русите имаат одредени тешкотии да прифатат дека тоа е иднината, односно дека и Србија е избрана и дека земјите од регионот заслужуваат тоа“, рече тој.
Инаку, посетата на рускиот функционер дојде две недели откако Србија ја поддржа декларацијата на Самитот за мир во Украина во Швајцарија, изразувајќи поддршка за територијалниот интегритет на Украина.
Тоа е една од низата декларации на Европската унија и резолуции на ОН поддржани од Србија кои ја осудуваат руската инвазија.
Во исто време, Србија е една од ретките европски земји која и покрај повиците од САД и ЕУ, не воведе санкции кон Русија и одржува блиски врски со нејзините претставници.
