Во Северна Македонија живеат вкупно 3.504 лица што се изјасниле како Бугари на пописот што се спроведе во 2021 година. Математички, нивниот број е 0,19 отсто од вкупното население во земјава.
Според Законот за унапредување и заштита на правата на припадниците на заедниците кои се помалку од 20%, Бугарите и во моментов и како неспомената заедница во Преамбулата на Уставот имаат права како и сите малцинства во државата. Тоа значи, на пример, дека имаат право да добиваат пари за проекти на нивните организации од државниот буџет, но, можат да аплицираат и за државно вработување.
Со евентуалното донесување на уставните измени и внесување на Бугарите покрај другите малцински заедници во највисокиот правен акт на земјава (Роми, Власи, Турци, Срби, Бошњаци и други), законски ќе добијат и други, поголеми права отколку што ги имаат сега.
Нивните права во Северна Македонија ги штити Агенцијата за остварување на правата на заедниците.
Што предвидува законот за заедниците?
Законот за правата на заедниците кои се помалку од 20 насто од населението во Северна Македонија ги утврдува остварувањето, унапредувањето и заштитата на правата на припадниците на малцинските заедници.
Законот се однесува во областите за заштита на правата на заедниците, нивниот идентитет, употребата на јазикот и писмото, образованието, културата, медиумите и вработувањето според начелото на соодветна и правична застапеност. Но, и други области во кои со закон се уредени правата на припадниците на заедниците.
Законските одредби ги штитат Бугарите од каков било облик на директна или индиректна дискриминација врз етничка, јазична, верска, религиозна, расна или која било основа.
Со уставните измени, Бугарите во Северна Македонија би добиле уште повеќе права. Така, би имале право на употреба на својот јазик и писмо, како и право на образование на бугарски јазик и писмо, како и медиуми на бугарски јазик – електронски или печатени.
Програма на јавниот сервис и основно образование
Со евентуалното внесување на Бугарите во Преамбулата на Уставот, повеќе нема да бидат „останати“, туку вбројани покрај другите заедници.
Бугарската заедница во Македонија ќе добие редакција во националниот јавен сервис МРТ по принципот на другите малцинства.
Потоа, ќе имаат основно образование на нивниот мајчин јазик и трето, ќе добијат свој претставник во Комитетот на односи меѓу заедниците во Собранието, каде ќе можат да артикулираат политички прашања и да влијаат за сето она што веќе им следува со Устав и закон за остварување на правата како заедница.
Ова се генерално новите права кои би ги добиле Бугарите.
Според заменик - директорот на Агенцијата за остварување на правата на заедниците, Џељо Хоџиќ, дури и без спорот со Бугарија, прашањето со бугарското малцинство во земјава би можело да се отвори и во текот на преговорите на Северна Македонија кон ЕУ.
Според него, има разлика меѓу оние заедници кои се спомнати и оние кои не се спомнати во партиципирањето на правата на заедниците.
„Сите кои се спомнати во Уставот имаат редакции во јавниот сервис. Нема ништо спорно на јавниот серис да има програма и на бугарската заедница. Потоа, имаме редовна настава на српски, турски и босански јазик. Тоа не е случај со заедниците кои не се спомнати во Уставот. Но, за да се организира настава на одреден мајчин јазик треба да се создаде кадар и услови за да се остварува тоа право. Ако се покаже интерес, поголем проблем ќе имаме во создавање на кадар кој ќе предава на нивниот мајчин јазик. Но има и недостаток на ученици. Тука се работи за помал број на заедници кои тешко формираат паралелки за да се предава на нивниот јазик“, вели Хоџиќ за РСЕ.
Бугарските здруженија не аплицирале за проекти
Во законот пишува дека припадници на заедниците, можат да остваруваат права преку основање на културни, уметнички, образовни институции, како и научни и други здруженија и фондации за негување и развивање на нивниот идентитет.
Здруженија на Бугарите во Северна Македонија веќе отворија свои клубови во Битола и Охрид за кои не користеа пари од македонскиот буџет.
По отворањето на бугарски здруженија и клубови кои носат имиња на спорни историски личности, Собранието донесе законски измени со кои се осудува промовирањето фашизам и нацизам. Измените предвидуваат во иднина да не може да се регистрираат организации по примерите со бугарски здруженија и клубови „Цар Борис Трети“ и Иван Михајлов.
Заради тоа досегашните регистрирани бугарски клубови со контроверзни имиња во земјава, најверојатно би останале надвор од државно финансирање.
И без уставни измени, бугарските здруженија и сега можат да аплицираат на распишани јавни конкурси на Агенцијата за остварување на правата на заедниците и Министерството за култура. Но, досега не конкурирале.
„Ние поддржуваме програми кои се од важност на помалку бројните заедници. Која било невладина и сега може да се пријави. Во „Отворени денови“ сме разговарале со претставници на невладини организации на бугарската заедница. Сме имале контакти, но, немаат аплицирано и добиено проекти кај нас. Нашите повици се доста скромни може и не се интересни за нив сумите. Како Агенција поддржуваме проекти до 300.000 денари“, објаснува Хоџиќ.
Право за вработување во државна администрација
Доколку Бугарите влезат во Преамбулата на Уставот, Северна Македонија ќе се обврзе да овозможи и загарантирана процентуална застапеност за вработувања во државната администрација за Бугарите.
„Примена на начелото на соодветна и правична застапеност при вработувањето. За припадниците на заедниците при вработувањето во органите на државната власт и другите јавни институции на сите нивоа се применува начелото на соодветна и правична застапеност“, пишува во законот.
Според заменик-директорот Хоџиќ, бугарската заедница е дискриминирана во правото за државно вработување. Смета дека многу тешко можат да дојдат до тоа. Во огласите многу ретко се бараат лица од етнички заедници кои не се спомнати во Уставот.
„Конкретно за бугарската заедница или останатите, тие во тој дел се дискриминирани и многу тешко можат да дојдат до вработување. Може да пролистате стари огласи, да видите дали воопшто се бара од етничките заедници кои не се спомнати во Уставот. Во Рамковиниот договор постои нешто што се вели вработување на соодветна застапеност на заедниците во нашата администрација. Тоа е нешто што го имаме од 2001 година. Тука постојат и подзаконски акти или Балансерот кој помагаат во нашата јавна администрација да бидат застапени и другите заедници. Но, балансерот во оваа форма е нефункционален и не помага за соодветно унапредување на правата на помалкубројните заедници“, објаснува Хоџиќ.
Надвор од законот пак, со внесувањето во Уставот, по примерот на сите малцински заедници во Северна Македонија, и Бугарите би добиле празник како неработен ден.
Правата на помалите заедници од 20 насто се застапени и во Законот за култура. Во него, се пропишува дека при основањето на национални установи Владата на Република Македонија се грижи за унапредувањето и афирмирањето на културата на сите заедници.
Од Договор за добрососедство до уставни измени
Скопје и Софија во 2017 година потпишаа Договор за добрососедство, но, Бугарија во 2019 година стави вето Северна Македонија да добие датум за почеток преговорите за членство во ЕУ поради историски, јазичен и идентитетски спор.
ВМРО-ДПМНЕ беше против потпишувањето на овој Договор. Опозициската партија собираше и потписи, поднесувајќи иницијатива до законодавниот дом за задолжителен референдум на државно ниво за престанок на важењето на Договорот. Но, таа беше одбиена од претседателот на Собранието, Талат Џафери.
Со прифаќањето на „францускиот предлог“, за кого имаше низа протести пред македонското Собрание и усвојувањето на преговарачката рамка во која се доби чисто именување на македонскиот јазик, без дополнителни фусноти, Северна Македонија ги отвори пристапните преговори со ЕУ минатото лето, откако делумно беше надмината блокадата со Бугарија.
Во моментов ЕУ прави скрининг на сите 33 поглавја за пристапување: од заштита на потрошувачите, до надворешна политика за да види што Северна Македонија треба да направи на секое политичко поле за да стане членка. Овој процес најверојатно ќе заврши наесен. Но, за да почне отворањето на поглавјата, Бугарија бара внесување на Бугарите во македонскиот Устав.
Без уставните измени, Северна Македонија не може да ги почне преговорите за влез во Европската унија.
Владата предложи интевенции во делот на додавање народи во Преамбулата. Односно, од формулацијата:
„Граѓаните на Република Северна Македонија, македонскиот народ, дел од албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот народ, бошњачкиот народ и другите“, после зборот бошњачки народ се става запирка и се додава: бугарскиот народ, хрватскиот народ, црногорскиот народ, словенечкиот народ, еврејскиот народ и еѓипќанскиот народ“.
Сите права предвидени со Законот за заштита на правата на заедниците со нивното евентулано внесување во Уставот освен Бугарите ќе ги добијат и Хрватите, Црногорците, Словенците, Евреите и Египќаните кои живеат во Северна Македонија.
Македонскиот Устав како највисок правен акт на државата е донесен на 17 ноември 1991 година и досега има претрпено 8 измени со 36 амандмани.
