Пред српските граѓани да гласаат на претседателските, парламентарните и општинските избори на 3 април, пензионираниот армиски генерал и водечки опозициски кандидат за претседател, Здравко Понош се појави во едно од најпопуларните политички ток-шоуа во Србија, Утисак Неделје (Впечаток на неделата).
Таму му беше побарано да ги разјасни коментарите што ги дал за генералот Ратко Младиќ, осуден воен злосторник и воен лидер на босанските Срби за време на војните во Југославија.
„Србија не изврши геноцид, Србите не се геноциден народ“, нагласи Понош, со одмерен, благ тон што е во целосна спротивност со вообичаеното лупање на политичкиот дискурс во Србија. „Младиќ беше добар офицер, тој спроведуваше брилијантни воени кампањи во текот на тие војни...но, на крајот, силите кои беа под негова команда извршија злосторства што ја нарушија неговата воена кариера и тој ја плаќа цената за тоа“.
За многумина во Србија и во странство, коментарите на Понош ќе бидат грозен потсетник за трајниот неуспех на Србија да се соочи со злосторствата извршени во нејзино име во текот на 1990-тите. Но, за другите, вклучително и потенцијалните гласачи, Понош може да претставува прекин со минатото за српската опозиција.
Избегнувајќи потипичен избор кој би им се допаднал на урбаната средна класа и на Западот, неговиот избор покажува дека српската опозиција станува попрагматична додека се обидува да ја смени децениската низа на загуби на гласовите на национално ниво.
„Здравко Понош е кандидат на десниот центар и се чини дека опозицијата сакаше да најде поединец кој може да биде добар кандидат за она што се смета за политички мејнстрим во Србија, кој повеќе се приклонува кон десно“, вели Бојан Клачар, управен директор на белградската анкетна агенција Центар за слободни избори и демократија.
Иако критикувањето на Младиќ би можело да им се допадне на политичарите и балканските набљудувачи на Запад, за Понош тоа би било политичко самоубиство, помагајќи им на високо партизираните, провладини медиуми да го карактеризираат како прозападен локал.
Аналитичарите велат дека Понош, член на централно-десничарската Српска народна партија, е јасно фокусиран врз освојување на конзервативно настроените гласачи од центарот, кои постојано ги поддржуваат актуелниот претседател Александар Вучиќ и неговата владејачка српска Прогресивна партија (СНС) во последните 10 години.
„Опозицијата сака да испрати порака дека Здравко Понош не е некој што драматично ќе се оддалечи од желбите на просечниот гласач во Србија“, вели Клачар.
Шеесетгодишниот Понош пораснал во регионот на Краина во Хрватска, кој порано бил дом на големо етничко српско население пред распадот на Југославија. По завршувањето на студиите на Воената академија во Загреб, тој се преселил во Белград за да работи во воено-техничкиот институт кон крајот на 1980-тите.
Брзо издигнувајќи се низ армиските чинови, тој работеше за генералштабот на војската во текот на војната пред да се пресели во Министерството за одбрана во 2002 година. Таму тој помогна да се формира оддел за соработка со НАТО, акт што беше користен против него во текот на оваа кампања од страна на поддржувачите на Вучиќ, кои го означија Понош како „генерал на НАТО“ во обид да ја измачкаат неговата репутација поврзувајќи го со бомбардирањето на Алијансата врз Србија во 1999 година.
Политичкиот спор со тогашниот претседател Борис Тадиќ доведе до негово принудно пензионирање во 2009 година, што го забрза неговото преминување во политиката.
Понош многу брзо влезе во Министерството за надворешни работи, каде што му се придружи на тогашниот министер за надворешни работи Вук Јеремиќ и стана член на Српската народна партија кога беше основана во 2017 година и на таа функцијата беше до ноември 2021 година, кога се повлече за да се фокусира врз кандидатурата за претседател на овие избори.
Во тоа време, Јеремиќ не изгледаше задоволен, првично сугерираше дека можеби ќе поддржи алтернативен кандидат. Но, на крајот застана зад Понош.
Поради големата народна поддршка на актуелниот претседател и претежно лојалните српски медиуми, Понош најверојатно нема да го победи Вучиќ. Меѓутоа, со влада со голем број контроверзии во последниве месеци, српските опозициски партии можат да се чувствуваат посигурни на овие избори од кое било друго гласање од 2008 година.
Најзабележителна од овие контроверзии беше серијата масовни протести во декември 2021 година против плановите да се дозволи меѓународниот рударски конгломерат Рио Тинто да копа литиум во земјата, за што противниците рекоа дека ќе биде штетно за животната средина. Протестите беа поддржани од 17 насто од поддржувачите на владејачката СНС.
И иако владата победи на референдумот во јануари за уставни измени што ќе им дадат на претседателите повеќе овластувања за назначување и смена на судии, таа обезбеди само 60 насто од гласовите на излезност, што укажува на тоа дека нејзината поддршка може да расте, иако малку несигурно.
Последната деценија беше проследена со неуспеси за српската опозиција. Откако не успеа да ги исполни високите -- и веројатно нереални -- надежи на српскиот електорат по соборувањето на Слободан Милошевиќ во 2000 година, долго доминантната Демократска партија беше симната од власт во 2012 година.
Но, наместо да направи сметка и да научи од своите грешки, либералната политичка елита се спушти во внатрешни борби. На следните избори во 2014 година, СНС на Вучиќ убедливо победи.
Во четирите гласања на национално ниво од 2012 година, опозицијата инсистираше да се појават кандидати кои веќе се дискредитираа себеси за време на претходните периоди во владата.
Секој пораз му даваше на Вучиќ повеќе време да ја консолидира власта преку медиумско снимање и други прикриени, недемократски тактики, што, пак, ѝ ги отежнуваше на опозицијата сите наредни избори.
Во 2020 година, Вучиќ победи уште еднаш убедливо откако повеќето опозициски партии го бојкотираа гласањето, велејќи дека нема еднакви услови за нивните изборни кампањи.
За овие избори, пак, опозицијата покажа многу поголема дисциплина. Две од трите водечки опозициски коалиции, зелено-левиот Морамо! (Мораме!) и центристичкиот блок Единствена Србија што го претставува Понош, имаа пакт за ненапаѓање во текот на целата кампања и покрај тоа што не успеаја да се обединат околу единствен кандидат или политичка платформа.
Иако оваа поделба веројатно ќе ги намали потенцијалните придобивки на опозицијата на парламентарните избори, нејзините шанси на општинските избори во Белград изгледаат поперспективни: на референдумот во јануари, големите урбани центри генерално гласаа против владата и се очекува овој тренд да се повтори на 3 април.
Според анкетата на јавното мислење на Stata.rs, владејачката коалиција во Белград има 29,3 насто, што е само 1,1 процентен поен пред Единствена Србија. Анкетата, исто така, покажува дека и двете други главни опозициски групи ќе го исчистат прагот од 3 насто за влез во општинската власт: Морамо!, кој е со 7,1 насто, и централнодесничарската коалиција, Национална демократска алтернатива (НАДА) со 3,6 проценти.
Една крајно десничарска крајна партија има 4,6 отсто, но како што стојат работите, се чини дека Вучиќ ќе го загуби главниот град од опозицијата, која би можела да се здружи за да формира мнозинство.
Сепак, има неколку брчки во ова новооткриено единство. Морамо! првично сигнализираше дека нема да постави свој претседателски кандидат со цел да го консолидира гласот против Вучиќ околу Понош, но на крајот одлучи да ја номинира академик Билјана Стојковиќ за да им се допадне на прогресивните гласачи.
Стеван Филиповиќ, истакнат филмски режисер, активист и политички коментатор кој го поддржува Морамо!, рече дека какви било поделби во гласовите не треба да бидат причина за фатализам.
„Мислам дека опозицијата е пообединета од кога и да е и тоа што има, да речеме, две [главни] групации (Единствена Србија и Морамо!) воопшто не е лоша работа за изборите“, вели Филиповиќ.
„Имате луѓе кои се искрено поблиски до едниот или другиот и веројатно никогаш не би гласале за подесно наклонета опција, но оваа левоориентирана (Морамо!) е прифатлива за нив и обратно“, вели Филиповиќ, додавајќи: „Не мислам дека некоја разновидност е некаков недостаток или дека нужно би било подобро ако тие се обединат под едно знаме“.
Покрај неефикасната опозиција и неправедните изборни услови, кои вклучуваат широко распространети нерегуларности во гласањето и високо партизирани медиуми, Вучиќ отсекогаш ја имал предноста да биде поддржан од Европската унија.
Но, неговите неодамнешни одбивања недвосмислено да застане со Брисел против руската инвазија на Украина привлече невидена контрола, што може да ги влоши односите со неговите европски добротвори и да претставува отворање за опозицијата.
„Мислам дека е време ЕУ да сфати дека нејзиното премолчено одобрување на сè што прави Вучиќ во Србија и нивната повремена поддршка му даваат поддршка на неговиот недемократски и, ако сакате, антиевропски режим“, вели Борко Стефановиќ, поранешен вработен во владата за време на претседателствувањето на Тадиќ.
„Ако војната во Украина е време за преоценување на Европа, само погледнете каков вид на луѓе тие поддржуваа и продолжуваат да поддржуваат, повеќето од нив се уапсени, како добриот пријател на Вучиќ, Бојко Борисов во Бугарија“, вели Стефановиќ.
Конзервативниот поранешнен бугарски премиер Борисов беше симнат од функцијата во април 2021 година, ставајќи крај на децениското владеење. Тој беше приведен на 17 март во истраги поврзани со злоупотреба на фондовите за помош на ЕУ.
Ако опозицијата може да постигне напредок на 3 април, потенцијално би можела да се претстави како остварлив алтернативен партнер за ЕУ доколку Брисел почне да врши поголем притисок врз Вучиќ.
И додека украинската криза веројатно дојде прерано за да има голем ефект врз овие избори, таа би можела следните да ги направи поотворени -- и позначајни -- од кога било досега.
