Рускиот претседател Владимир Путин повика НАТО да не се шири во Украина или која било друга поранешна советска република, изразувајќи загриженост поради воената и политичката алијанса формирана како противтежа на поранешниот Советски Сојуз. Зошто?
Многумина сметаат дека прашањето за членството на Украина во НАТО е суштинско за тензиите и кризата што кулминираа со руската инвазија ноќта на 24 февруари. Сепак, има и други објаснувања зошто Русија ја нападна Украина.
Русија бара НАТО никогаш да не ѝ понуди членство на Украина. Украина, која се здоби со независност по распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година, долго време се стреми да се приклучи на Алијансата, но не доби покана.
Одлуката на НАТО да не ја покани Украина за членство делумно се должи на официјалната корупција на Украина, недостатоците во нејзиниот одбранбен естаблишмент и слабата контрола над нејзините меѓународни граници, се појаснува во текстот „Руската инвазија врз Украина во основа не го засега НАТО“, објавен на порталот "Just Security".
Тие го поддржуваат ова мислење со тоа што велат дека Русија знае дека натамошното проширување на НАТО алијансата на исток е многу малку веројатно, бидејќи некои членки на алијансата долго време ја отфрлаат таа перспектива, што го оневозможува постигнувањето на потребниот консензус. Русија има и авторитарен сојузник во НАТО, унгарскиот премиер Виктор Орбан, кој може да помогне да се спречи каков било иден консензус, а другите членки на НАТО како Германија и Франција не го поддржуваат членството на Украина, Грузија или други постсоветски држави.
Безбедносните гаранции што Русија сега ги бара се многу подалеку од прашањето за членство. Говорот на Путин на 21 февруари покажува дека тој ја гледа секоја безбедносна соработка меѓу Украина и НАТО, од модернизацијата на аеродромот до обуката, како „нож во грлото (на Русија)“.
Реакцијата на НАТО по инвазијата
Истиот ден, 24 февруари, неколку часа по објавувањето на војна во Украина, НАТО започна со распоредување на дополнителни одбранбени копнени и воздушни сили. Дополнителни поморски средства се распоредени и на источното крило на Алијансата, соопштија од седиштето на Алијансата.
Одлуката беше донесена по вонредниот состанок на Северноатлантската алијанса, каде зголемувањето на подготвеноста беше образложено со „одговор на сите непредвидени ситуации“.
По состанокот, Јенс Стотенберг, генералниот секретар на Алијансата, рече: „Мирот на нашиот континент е нарушен. Сега имаме војна во Европа од размери и тип за кој мислевме дека припаѓа на историјата“.
Столтенберг во својот говор истакна дека НАТО ѝ помогна на Украина во 2014 година, кога Русија го анектира полуостровот Крим, и дека ќе помогне и сега, но дека Украинците, во моментов, не можат да сметаат на воената поддршка на Алијансата.
Во соопштението се наведува дека дејствијата на Русија претставуваат сериозна закана за евроатлантската безбедност и може да имаат сериозни геостратешки последици.
Кога е основано НАТО?
Договорот за основање на Северноатлантската алијанса беше потпишан во 1949 година од 12 држави. Тоа беше сојуз кој требаше да му се спротивстави на тогашниот Советски Сојуз. Последна што ѝ се приклучи на Алијансата беше Северна Македонија во 2020 година.
НАТО има 4.200 вработени, а амбасадите на земјите-членки се со седиште во Брисел. Алијансата соработува со Обединетите нации (ОН). НАТО и ОН имаат заеднички јазик во структурата на организацијата како меѓународни организации кои се финансиски поддржани од земјите членки. Во двете организации доминира политичкото влијание на западните сили, вклучително и Соединетите Држави, забележува списанието The Conversation.
Сепак, треба да се истакнат разликите меѓу НАТО и ОН. НАТО е воен сојуз, подготвен да се бори во војна доколку се појави потреба. Обединетите нации работат на спречување и спречување војна преку мировни мисии, политички преговори и други средства.
Краткорочниот договор ги обврзува земјите-членки на НАТО да се заштитат меѓусебно во случај на закана.
„Воен напад против една членка ќе се смета за напад врз сите“, се вели во членот 5 од договорот.
Тој член беше повлечен по терористичкиот напад на 11 септември 2001 година во Њујорк, против САД и со иницирањето на инвазијата на Авганистан. НАТО, исто така, користеше политички и правни средства за да се вклучи во војната во Косово и поранешна Југославија кон крајот на 1990-тите и кампањата во Ирак во 2003 година.
Како се станува членка на Алијансата?
НАТО се прошири од почетните 12 на 30 земји-членки во изминатите 70 години. САД и Канада се единствените две неевропски земји кои се членки на НАТО. Земјите-членки можат да поканат други европски земји да се приклучат на организацијата. Потенцијалните членки мора да ги следат демократските вредности и да придонесат за евроатлантската безбедност за да бидат разгледани. Поканетите ќе добијат Акционен план за членство (МАП) кој ќе ги советува како да станат членки, чекор проследен со пристапни преговори. Членките на НАТО потоа мора едногласно да потпишат протокол за пристапување кон договорот со цел земјата да стане дел од организацијата.
Германскиот канцелар Олаф Шолц беше во Киев на 14 февруари, каде што се сретна со украинскиот претседател Володимир Зеленски. Ден потоа отиде во Москва. Рускиот претседател Владимир Путин за време на средбата рече дека во изминатите 30 години им било кажано дека нема да има проширување на НАТО и дека денес може да ја видат инфраструктурата „пред врата“.
„Има никаков напредок (за членството на Украина) во изминатите 14 години“, рече Самуел Чарап, висок политиколог во корпорацијата RAND, за акционите планови, според Euronews.
Тогашниот промосковски украински претседател Виктор Јанукович рече дека нема потреба земјата да се приклучи на НАТО, а парламентот во 2010 година гласаше да и се даде на земјата неутрален статус. По соборувањето на Јанукович и анексијата на Крим од страна на Путин, премиерот Арсениј Јацењук изјави дека ставот на земјата за членството во НАТО е променет. Украинскиот парламент во 2017 година усвои закон за повторно воспоставување на членството во НАТО како цел на земјата, а подоцна беа усвоени амандмани на уставот.
Украина, со население од нешто повеќе од 44 милиони, стана партнер на НАТО со подобрени способности во 2020 година, овозможувајќи повеќе споделување информации и пристап до вежби со организацијата.
„И Финска го има тој статус и е веројатно најспособниот и најважниот партнер што не е член на НАТО“, рече Чарап.
За украинскиот процес на отворање на апликацијата, министерот за надворешни работи, Дмитро Кулеба, во септември 2021 година изјави дека „се повлекува на непристојно долго време“.
Во своето обраќање доцна во вечерните часови на 24 февруари, претседателот на Украина, Володимир Зеленски, праша дали Украина ќе биде членка на НАТО - „Какви гаранции ќе добиеме? И што е најважно, кои земји ќе ни ги дадат тие гаранции?“ Зеленски кажа.
„Денес прашав 27 европски лидери дали Украина ќе биде во НАТО. Прашав директно - сите се плашат, никој не одговара. Но, ние не се плашиме, не се плашиме од ништо. Не се плашиме да ја браниме нашата земја, ние сме не се плашиме од Русија, не се плашиме да разговараме со Русија, не се плашиме да разговараме за ништо, за безбедносни гаранции за нашата земја, не се плашиме да зборуваме за неутралност, ние моментално не сме членка на НАТО, но какви гаранции ќе добиеме ли? најважно, кои земји ќе ни ги дадат овие гаранции?“
Финска ја преиспитува својата неутрална позиција
Во светлината на настаните со руската инвазија на Украина, некои европски земји ја преиспитуваат својата неутрална позиција во однос на НАТО алијансата. Финска сега гласно размислува дали да се приклучи на Алијансата, што го остава настрана ултиматумот на Москва воениот сојуз да го ограничи своето проширување во Европа.
Претходно, финскиот претседател Саули Ниинисто и премиерката Сана Марин истакнаа дека земјата ја задржува можноста да бара членство во НАТО во секое време.
„Да се нагласи уште еднаш: просторот за маневрирање и слободата на избор на Финска вклучува и можност за воена координација и апликација за членство во НАТО, доколку така одлучиме“, рече Ниинисто на 25 февруари во Хелсинки.
„Финска е подготвена да поднесе барање за членство во НАТО, доколку прашањата за националната безбедност станат акутни“, нагласи премиерот Марин.
Русија и НАТО
Во услови на интензивна политичка и економска нестабилност во Русија во текот на 1990-тите, противењето на Организацијата на Северноатлантскиот договор беше едно од ретките прашања што ја обединуваше земјата и нејзиниот фрагментиран политички спектар, според доверливите документи од Националната безбедносна архива на Универзитетот Џорџ Вашингтон во Вашингтон, пишува Дојче веле.
„Ние веруваме дека проширувањето на НАТО на исток е грешка, и тоа сериозна“, рече Борис Елцин, првиот постсоветски претседател на Русија, на прес-конференција во 1997 година, кога потпиша изјава за контрола на вооружувањето со американскиот претседател Бил Клинтон.
Односите меѓу Русија и НАТО беа воспоставени во 1991 година. Во 1994 година, Русија се приклучи на Партнерството за мир. Во 1997 година, НАТО и Русија потпишаа документ за меѓусебни односи, соработка и безбедност, а Советот НАТО-Русија (НРЦ) беше формиран во 2002 година. Москва доби пристап и постојано присуство во седиштето на НАТО во Брисел. Сепак, овие односи се длабоко променети од 2014 година.
По руската анексија на украинскиот полуостров Крим во 2014 година, НАТО едногласно одлучи да ја прекине сета практична соработка со Руската Федерација. Советот НАТО-Русија, формиран како механизам за консултации, градење консензус, соработка, заеднички одлуки и заедничко дејствување, остана на сила. Во рамките на НРЦ, поединечните земји-членки на НАТО и Русија соработуваа како рамноправни партнери за широк опсег на безбедносни прашања и заеднички интереси.
