РСЕ: Во вашата нова книга „И потоа што?: Внатрешни приказни за дипломатијата на 21-от век“ рековте дека не уживавте во времето како висок претставник на ЕУ, но имаше моменти на длабоко задоволство, дури и радост. Што ви беше најтешко? Карактерите на преговарачите меѓу кои посредувавте или самите ситуации каде што сите губат по малку за да се дојде до компромис?
Ештон: Беше тешко да се видат предизвиците со кои се соочија толку многу луѓе поради конфликти, хаос или катастрофа. За секој што се обидува да помогне, секогаш има чувство дека никогаш не можеш да направиш доволно - и јас секако го чувствував тоа. Задоволството и радоста дојдоа од оние моменти кога верувате дека можеби сте успеале да направите разлика.
Не станува збор за загуба - некако компромисот стана збор што не го цениме. Во преговорите барате решенија за проблемите, најчесто со оние со кои имате проблеми. Компромисот доаѓа од задржување на фокусот на иднината, обидот да се утврди што е најдобро за вашата заедница или земја и да се одлучи што е важно. Добрите преговарачи работат тивко и доследно - користејќи капка по капка од нивните напори да најдат решенија.
РСЕ: Вие одигравте инструментална улога во посредувањето на историскиот договор од Брисел во 2013 година. Сепак, до денес Србија и Косово оттогаш не постигнале голем напредок во нормализацијата на нивните односи. Кој е виновен?
Ештон: Секоја страна знае дека иднината за двете зависи делумно од нивните односи со ЕУ и делумно од нивните односи во нивниот регион. А тоа значи да се најде начин да се издлаби иднината што ќе донесе мир, безбедност и економски успех и на двајцата. Никогаш немаше да биде лесно - бриселскиот договор беше само почеток - но ги повикувам и двајцата да се заокружат на маса и да најдат одговори.
РСЕ: Што ви беше најтешко во зближувањето на двете страни во времето на потпишувањето на бриселскиот договор? Која беше најголемата пречка?
Ештон: Замислете ја сцената - двајца премиери, на иста возраст, од ист регион кои никогаш не се сретнале и кои ги носеа надежите и аспирациите на својот народ заедно со чувството за историјата и траумите од минатото. Тоа беше храбар момент дури и да се биде во иста просторија. Значи, предизвикот беше да го препознаеме минатото, загубата и тагата на многумина и да се насочиме кон тоа да се осигураме дека младите од Косово и Србија можат да гледаат напред кон иднината во ЕУ. Најголемата пречка за лидерите насекаде е да бидат подготвени да одат напред. Полесно е да не се прави ништо. За среќа и двете страни беа подготвени да го направат тоа.
РСЕ: ЕУ поседува многу моќни потпори за поттикнување на Србија и Косово да го спроведат договорот, пред сè, привлечноста на европската интеграција. Сепак, со оглед на заморот од проширувањето во ЕУ, се чини дека тоа не послужи како моќна алатка. До кој степен ЕУ не успеа да ги поттикне двете страни да ги премостат разликите и да најдат заеднички јазик, користејќи ги овие стимулации?
Ештон: Разбирам дека постои загриженост во целиот регион дека ЕУ не е толку ентузијастичка како што беше некогаш за проширувањето. Сепак, нема сомнение дека земјите од Западен Балкан припаѓаат во ЕУ. Определбата на ЕУ е јасна во работата на Мирослав Лајчак да продолжи да работи со Србија и Косово. Но, има многу да се направи од оние земји кои сакаат да бидат дел од ЕУ, а дел од недостатокот на ентузијазам е поради недостатокот на напредок што го постигнуваат оние кои сакаат да бидат членки. Тоа не е лесно патување, туку патување кое вреди да се направи.
РСЕ: Објаснувате во книгата дека не функционира сè најдобро преку формални организации како ЕУ, НАТО или ОН. „Како и со медитацијата меѓу Србија и Косово, нивната улога (САД) беше тивка, во најголем дел скриена, но сепак витална“, рековте вие. Дали мислите дека САД сега имаат поголема моќ од ЕУ, особено во однос на Косово?
Ештон: Верувам во работата со пријателите и сојузниците за изнаоѓање решенија. САД имаат посебен однос со Косово, што значеше дека тие беа во можност да ги уверат и поддржат додека ги преземаа чекорите кон она што стана Договорот од Брисел. Не станува збор за тоа кој има поголема моќ, туку за моќта да се работи заедно.
РСЕ: Каква е вашата оценка за целокупната ситуација на Балканот? Додека некогаш завојуваните земји ја промовираат соработката, главно на економски полиња, речиси сите пречки, т.е. етничките спорови, остануваат нерешени (Косово и Босна). Во исто време, демократијата на Балканот бега со неконтролираната корупција, непочитувањето на владеењето на правото и сузбивањето на слободата на медиумите. Додека ЕУ ги критикуваше овие трендови во општа смисла, се чини дека понекогаш ги замижува овие прекршувања во обид да ги натера авторитарните балкански лидери да се усогласат со геополитичките договори, таканаречената стабилитократија. На пример, српскиот претседател Александар Вучиќ за Косово.
Ештон: ЕУ се заснова на принципи - демократија, човекови права, владеење на правото да наведеме само три. Овие се фундаментални. Во работата со другите земји тие остануваат дел од тековниот дијалог.
РСЕ: Во вашето мислење за Политико од 2021 година, наречено „Не затворајте ја вратата за Западен Балкан“, вие и другите автори рековте дека алтернативата е уназадување кон поделена Европа, опкружена со сили кои не ги имаат во срцето ниту нејзините интереси ниту нејзините вредности. „Оставањето на Западен Балкан во постојана зона на самракот на маргините на Европа би било стратешки пораз - и може да се избегне“. Дали ЕУ можеше да направи повеќе?
Ештон: Улогата на ЕУ не е само да продолжи напред со Западен Балкан - исто така зависи од секоја земја да определи дека ќе ги направи потребните промени за да се справи со сите прашања што се неопходни за да стане членка на ЕУ. Така, се надевам дека ќе видиме повеќе направено од сите за справување со овие предизвици.
РСЕ: Во последната година од вашиот мандат, во 2014 година, Русија го анектира Крим. Дали мислите дека навремената реакција при анексијата можеше да ја спречи инвазијата на Украина во февруари 2022 година? Што можеше да се направи поинаку?
Ештон: Ние навистина реагиравме во тоа време, наметнувајќи санкции кон Русија и се обидувавме да ги придвижиме преговорите. Разгледувањето е секогаш тешко - тогаш не го знаевме она што го знаеме сега. Меѓутоа, во изминатите години, она што се случуваше во Украина не беше толку високо на агендата како што требаше да биде според мене.
РСЕ: Колку Русија сега влијае на дијалогот и на ситуацијата на Западен Балкан во споредба со периодот кога бевте вклучени?
Ештон: Секогаш бевме свесни за влијанието и ангажманот на Русија на Западен Балкан. Настаните во Украина го покажаа тоа повеќе на виделина.
РСЕ: Во времето кога го напуштивте Брисел, речиси и да не се зборуваше за кинеско влијание. Сега имаме примери на Кина да го шири своето влијание со своите заеми, донации и инфраструктурни проекти низ Западен Балкан, дури и во некои членки на ЕУ. Луѓето не го гледаат кинеското влијание како закана колку што е руското. Дали би се согласиле?
Ештон: Предизвикот на Кина е различен од ситуацијата со Русија. Се надевам дека ќе видиме повеќе вложени напори за развој на стратешки пристап кон Кина кој ги препознава врските и грижите. Се сеќавам дека Кина одигра улога со остатокот од П5 плус 1 во преговорите со Иран и се надевам дека Кина ќе се обиде да одигра позитивна улога во мултилатералниот систем за кој треба да се грижиме.
