*Пишуваат: Видка Атанасова, Ростислав Хотин, Володимир Ивакненко и Мајк Екел
На почетокот на август, истиот ден кога украинските парламентарци ефективно забранија цел огранок на Руската православна црква, водачот на Бугарската православна црква јавно го критикуваше историскиот и контроверзен потег.
Украинскиот закон, рече патријархот Данил, ја подложува руската црква на „сериозни фактички и правни ограничувања“, што претставува „дискриминаторска политика“.
Јавно искажаната позиција и поддршката на Данило за Руската православна црква веќе предизвика загриженост во Бугарија. А Данил не е единствениот, пишува редакцијата на англиски јасик Радио Слободна Европа (РСЕ).
Минатата година Бугарија протера тројца свештеници, двајца Белоруси и еден Русин, кои се функционери на Руската православна црква. Причината за овој потег беше прашањето за националната безбедност.
Во Украина, каде што војната предизвикана од Русија трае веќе 30 месеци и се повеќе се зголемува, потегот на Киев против огранокот на Православната црква кој се смета за лојален на Москва беше уште една пресвртница во децениската борба за дефинирање на православниот идентитет на Украина.
Некои го сфатија, или целосно погрешно го протолкуваа, како напад на верската слобода.
Но, во сè поголем број други земји, на руската црква и е тешко да продолжи со своите активности, бидејќи се повеќе власти критички гледаат на нејзиното присуство, под аргументот дека наместо да биде исклучиво религиозна, духовна организација, таа е активна алатка на меката моќ на руската влада.
„Никогаш не беше тајна дека Русија ги користи црквата и православните вредности како значаен дел од својата надворешна политика“, рече Владимир Липартелиани, научник од Универзитетот Дурам во Велика Британија, кој ја истражувал Руската црква.
„Кога една држава го забранува и ограничува влијанието на РПЦ, таа во суштина се обидува да го намали влијанието на руската мека моќ“, рече тој.
Понатаму, клучно е за многу европски држави да се занимаваат со ова прашање, бидејќи верските и конзервативните наративи на Русија се силно антизападни и антилиберални, па нивната опасност не треба да се потцени.
„Сметка на Кремљ“
Руската православна црква, најголемата и најбогатата единствена институција меѓу сите источни православни цркви, со векови тврди дека е вистинскиот дом на православното христијанство.
Сегашниот поглавар, патријархот Кирил, е гласен и видлив поддржувач на претседателот Владимир Путин и војната против Украина. Во септември 2022 година, седум месеци по почетокот на руската инвазија на Украина, Кирил им рекол на руските војници дека „жртвувањето во извршувањето на својата воена должност ги мие сите гревови“. На почетокот на оваа година, Кирил ја прогласи инвазијата на Украина за „света војна“.
„Колку е поборбена реториката на патријархот и колку е повидлив во руската пропаганда, толку е понепријатен надвор и центрифугалните сили во црквата се посилни“, напиша Ксенија Лученко, од Европскиот совет за надворешни односи, во коментар минатата година. „Со употреба на сила, во обид да ги задржи заедно расцепканите делови на некогаш обединетата Руска православна црква, патријархот само ги избрка од неа.
Внатре во Украина, Руската црква долго време владееше со една од најголемите ограноци на расцепената православна вера, до неодамна позната како Украинска православна црква-Московски патријаршија, или едноставно УПЦ.
По распадот на Советскиот Сојуз, била создадена црква наречена Украинска православна црква-Киевска патријаршија, која се натпреварувала за приматот меѓу украинските верници. Таа, исто така, се натпреваруваше со Московската патријаршија за сопственост на главниот имот.
Како што настанаа тензиите по руската анексија на полуостровот Крим во 2014 година, црквите во Украина стануваа се пооддалечени од Москва.
Кон крајот на 2018 година, Украинската православна црква-Киевска патријаршија се спои со друга, помала деноминација наречена Украинска автокефална православна црква, која постоеше од Болшевичката револуција еден век порано.
Новата, споена црква беше именувана Православна црква на Украина, или ПЦУ. Во јануари 2019 година, вселенскиот патријарх Вартоломеј, духовниот поглавар на сите православни христијани, за прв пат во историјата ја призна независноста на ПЦУ од Москва.
Под притисок на Киев, ПЦУ официјално се откажа од врските со Москва по војната во Украина.
Но, украинските парламентарци не беа убедени во искреноста, па на 20 август усвоија закон со кој им се забранува на верските организации поврзани со Руската православна црква да работат во Украина.
„Го штити нашиот народ од руска агресија, тоа мора да го направиме заедно, не само на бојното поле, информативната, дипломатската, економската и другите сфери, туку, соодветно, и во духовната сфера“, рече поглаварот на Украинската црква, митрополитот Епифаниј во ТВ интервју по гласањето во парламентот. „Бидејќи без духовна независност од Кремљ, од руската „злобна империја“, не можеме да зборуваме за нашата вистинска независност.“
Потегот на Украина беше дочекан со предвидлив гнев во Москва.
На други места, тоа беше претставено како напад на верската слобода. Дури и поглаварот на Римокатоличката црква, папата Франциск, го критикуваше усвоениот закон. „Се плашам за слободата на оние кои се молат“, рече Папата.
За некои во Украина, сепак, овој потег беше добредојден обид да се спротивстави на напорите на црквата, поврзана со Москва, да им се допадне на Украинците, без разлика дали отворено или суптилно.
Тетјана Деркач, украинска аналитичарка и теолог, рече дека руската црква одиграла улога во поткопувањето на украинските национални чувства по големите протести на Мајдан во 2014 година, кои доведоа до соборување на прорускиот претседател.
Кремљ постојано се обидуваше да ги прикаже овие настани, не како јавно прикажување на антивладините чувства, туку како државен удар.
„Пресметката на Кремљ дека [УПЦ] ќе може да „формира“ верници на луѓе, лојални на Русија, е во голема мера оправдана“, рече Деркач. „Во основа, УПЦ подготвуваше отскочна даска за луѓето да ја прифатат идејата за обединување на Украина со Русија и обновување на федералната држава.
Бугарија гледа на исток
Во Бугарија, Бугарската православна црква е под лупа поради нејзините позиции на страната на Руската црква, особено во однос на војната во Украина. Црковното раководство одби да ја признае одлуката од 2018 година со која на Православната црква на Украина и се доделува независност од Москва.
Минатогодишното протерување на тројца руски свештеници, кои беа поврзани со Руската православна црква во Бугарија, а не со самата Бугарска православна црква, имаше друга димензија.
Првосвештеникот кој беше протеран, архимандритот Васијан, беше протеран од причини за национална безбедност, одлука што се чини дека произлезе од неговата работа во соседна Северна Македонија.
Васијан постојано ја посетуваше Северна Македонија „за да ги извршува функциите на руската разузнавачка служба со цел да се подели македонската црква“, рече тогаш Атанас Атанасов, претставник од партијата Демократска Бугарија.
Другите двајца руски православни свештеници, протерани од Бугарија, беа белоруски државјани. Едниот, Јевхен Павелчук, служел во тајна воена единица во близина на Москва пред да влезе во свештенството. Тој, исто така, помогна да се основа православен младински клуб кој ги учеше проблематичните тинејџери на воени вештини, како и на руско ориентирани, националистички идеи, нашироко познати како „Руски свет“, според истрагата на белорускиот сервис на РСЕ.
По протерувањето, руското Министерство за надворешни работи објави дека главната руска црква во Софија ќе биде затворена.
Патријархот Данил, кој беше избран за поглавар на бугарската црква во јуни, јавно го критикуваше затворањето на црквите и протерувањето на свештениците, а од неодамна и потегот на Украина да ги криминализира црковните ентитети поврзани со Русија.
„Патријархот Данил категорично се докажа како проруски бугарски епископ“, изјави историчарот и публицист Горан Благоев од Софија за бугарскиот сервис на РСЕ.
Чеси многу, Грузијци не толку
Бугарија не е единствената земја под зголемен притисок од Руската православна црква.
Во Чешката Република, властите го засилија притисокот како дел од долгогодишната кампања за сузбивање на активностите на руските функционери и сродните субјекти, кампања која доби нов замав по откритијата во 2021 година дека руски разузнавачки агенти се одговорни за минирање на две Чешки складишта за муниција во 2014 година.
Чешките власти го санкционираа патријархот Кирил минатата година и протераа руски свештеник. Некои пратеници ја повикаа владата да испита дали руските цркви биле вклучени во „операции за влијание“ во земјата.
„Не мислам дека Руската православна црква на Московската патријаршија е црква, а нејзините претставници се свештеници“, рече чешкиот министер за надворешни работи Јан Липавски претходно во август. „Тоа е дел од репресивната машина на Кремљ која е вклучена во операциите за влијание на Русија.
Во други земји каде локалните православни цркви се сметаат за потчинети на Москва, имаше опипливи напори за слабеење на врските со руската црква.
На Балтикот, литванската и латвиската православна црква, поддржани од политички лидери, тргнаа кон независност, иако заедничката организациска структура на православното христијанство го отежна тоа.
Спротивно на тоа, ситуацијата во Грузија е сосема поинаква.
По одлуката на патријархот Вартоломеј во 2018 година да и даде независност на Украинската црква од Москва, трите најголеми самоуправни православни цркви во светот, Грчката, Александријската и Кипарската, ја признаа одлуката.
Грузиската православна црква, која исто така е формално независна од Москва, беше една од националните цркви што не го направи тоа.
Грузиските теолози велат дека одлуката е во целосна спротивност со одлуката од февруари 2023 година за признавање на независноста на Православната црква во Северна Македонија.
Стравот од гневот на Руската црква беше главната причина за непризнавањето на независноста на Украинската црква, изјави грузискиот теолог Лела Јејелава.
„Прашањето за Украина има многу подлабока содржина“, изјави таа за грузискиот сервис на РСЕ минатата година. „Тоа е повеќе политичко прашање отколку канонско.
„Имаме чисто политички поттекст“, рече таа. „Во овој случај Грузиската црква го потврдува своето присуство во орбитата на Руската црква.
*На текстот соработуваа дописниците Змицер Панкавец од белоруската служба на РСЕ, Гванца Немсадзе од грузиската служба на РСЕ и Дмитриј Горелов од Тековно време
