Алармантниот број на егзекуции - за кои се верува дека речиси сите се со бесење - го привлече вниманието на голем дел од меѓународната заедница и глобалните чувари на правата, кои веруваат дека смртната казна е сурова, понижувачка и нехумана.
Но, зошто повеќе ирански затвореници беа егзекутирани во изминатите две години? Додека задолжителните смртни казни сè уште постојат за одредени прекршоци, забележаните трендови покренуваат прашања за вистинскиот мотив зад овие казни.
Привилигирани обвинети
Кога им се суди за кривично дело, иранските граѓани не се еднакви пред законот. Мажите имаат повеќе права од жените, муслиманите имаат повеќе права од немуслиманите, а шиитските муслимани имаат повеќе права од сунитските муслимани, кои се малцинство во земјата.
Етничките малцинства се исто така во неповолна положба во правосудниот систем. Иако тие сочинуваат само 2 до 5 отсто од населението во Иран, малцинството Балучи учествуваше со 21 отсто од егзекуциите во 2021 година и 26 отсто во првата половина на 2022 година.
Иран е исто така една од ретките земји во светот што егзекутира малолетни престапници. Меѓународното право забранува смртна казна за лица кои биле под 18 години во времето на делото за кое се осудени. Меѓутоа, во Иран, малолетниците честопати се држат во затвор и егзекутирани откако ќе пораснат. Во 2021 година, момче, кое имало 15 години за време на неговото апсење, било погубено во Иран, откако поминале речиси 20 години од смртната казна. Во моментов, повеќе од 85 малолетници се осудени на смртна казна во Иран.
Неисправен судски систем
Други нијанси на иранското право, како што се судскиот систем и судовите кои нашироко се сметаат за дискриминаторски и пристрасни, исто така влијаат на критериумите што се користат за примена на смртните казни.
Шефот на судството директно го назначува врховниот лидер на Иран, ајатолахот Али Хамнеи. Според иранскиот закон, на осомничените им е дозволен пристап до адвокат, но нивните права да избираат такви адвокати се ограничени. Во тешки кривични случаи и оние кои вклучуваат безбедносни обвиненија, осомничените можат да избираат адвокати само од списокот одобрен од шефот на судството.
Ниту еден од осудените на смрт за кои иранската канцеларија за човекови права доби информации, немаше пристап до адвокат во фазата на предистражна постапка по нивното апсење.
Револуционерните судови
Во Иран, различни кривични дела судат различни судови. Случаите за силување и убиства се водат од Кривичните судови, додека непријателството против Бога, вооружените бунтови и случаите поврзани со дрога ги решаваат Револуционерните судови, одговорни за повеќето смртни пресуди издадени во последните 12 години.
Сепак, овие судови не се транспарентни, а судиите се познати по извонредната злоупотреба на нивните законски овластувања, не дозволувајќи им на адвокатите пристап до осудените лица и дозволувајќи исцрпувачки испрашувања со помош на тортура за да ги принудат осомничените да ги признаат злосторствата.
Револуционерните судови се исто така одговорни за изрекување строги казни за оние за кои ќе се утврди дека ги критикувале властите. Во јуни 2021 година, иранскиот парламент усвои нацрт-закон насочен кон граѓанските новинари. Доколку биде одобрено, новинарите или активистите за човекови права кои известуваат за смртната казна би можеле самите да се соочат со смртна казна.
Сите овие фактори го олеснуваат прекумерното изрекување на смртни казни во Иран. Годините 2021 и 2022 година забележаа драматично зголемување на бројот на егзекуции. Според „Човекови права - Иран“ , најмалку 333 биле егзекутирани низ целата земја во 2021 година - најмногу од 2018 година. А бројките досега за 2022 година се на пат да го срушат тој рекорд, со 320 веќе егзекутирани во 2022 година, според иранските Човекови права.
Зголемувањето на егзекуциите поврзани со дрога, исто така, покренува прашања со оглед на моменталната средина во која тие се случуваат. Измената на Законот за борба против наркотици, донесена на крајот на 2017 година, претходно доведе до значително намалување на бројот на егзекуции поврзани со дрога во Иран, но во 2021 година имаше петкратно зголемување на овие бројки, со најмалку 126 луѓе кои се погубени поради обвиненија поврзани со дрога. Ова е кршење на меѓународното право, кое забранува употреба на смртна казна за злосторства кои не вклучуваат намерно убиство.
Врвот на егзекуции за злосторства поврзани со дрога во Иран во 2021 година беше во јули, кој беше и месец по претседателските избори, кога избија протести поради економските проблеми и недостигот на вода. На 26 јули 2021 година, додека се случуваа протести во Керманшах, РСЕ објави дека, покрај „немилосрдната“ сила употребена против мирните демонстранти, имало бран апсења на периферијата на градот.
Бројот на егзекуции се намалува пред избори
Во интервју за РСЕ, Махмуд Амири-Могадам, директор на „Човекови права - Иран“, забележа уште еден тренд: егзекуциите опаѓаат за време на големите изборни периоди. Тој рече дека егзекуциите се прекинати бидејќи светот обрнува внимание на она што се случува во земјата.
Бројот на егзекуции исто така почна да расте откако Ебрахим Раиси ја презеде функцијата во август 2021 година, а просечниот месечен број на егзекуции под неговото претседателство е веќе речиси еднаков на оној на поранешниот претседател Хасан Рохани за време на неговите седум и пол години на власт.
Заостаната стратегија?
Во мај и јуни оваа година, 33 лица беа егзекутирани во шест различни затвори низ Иран. Амнести интернешенел откри дека од почетокот на 2022 година, властите во затворот Раџаи Шахр, западно од Техеран, во просек погубуваат по пет лица секоја недела, со до 10 егзекуции во неколку недели. Овие мрачни бројки се случуваа во исто време кога шефот на судството, Голамхосеин Мохсени Еџеи, и други највисоки судски функционери даваа изјави за потребата да се реши пренатрупаноста на затворите.
Центарот Абдорахман Боруманд веќе го идентификуваше овој модел во претходните години. Помеѓу 2007 и 2008 година, тогашниот началник на судството, ајатолахот Шахруди, воспостави стратегија насочена кон решавање на заостанатите случаи. Ова резултираше со значителен број случаи кои беа судени и затворени, но речиси 1 милион случаи сè уште беа нерешени во 2013 година. Шефот на судството потоа издаде повеќе упатства за забрзување на овие процеси. Во годините по упатствата на Шахруди, егзекуциите во Иран драстично се зголемија, достигнувајќи го врвот од 1.054 во 2015 година.
Нуклеарни разговори и контрола
Друга шема забележана се случи за време на разговорите во врска со Заедничкиот сеопфатен план за акција (JCPOA), официјалниот наслов за нуклеарниот договор меѓу Иран и западните сили. Амири-Могадам од Иран за човекови права, рече дека иранските власти се под помалку лупа кога се во тек разговорите за JCPOA, како што беше случајот на почетокот на 2021 година кога беа рестартирани напорите за заживување на договорот, напуштен од поранешниот претседател на САД, Доналд Трамп.
Овој модел на зголемување на егзекуциите беше забележан и за време на почетните рунди на разговорите за JCPOA во 2013-15 година.
Јавните егзекуции паузирани
За прв пат по децении, во Иран во 2021 година не беа пријавени јавни егзекуции, факт што се припишува на ковид-пандемијата.
„Меѓутоа, неодамнешните извештаи покажуваат дека иранските власти планираат да продолжат со јавните егзекуции. Силните осуди од меѓународната заедница и граѓанското општество во Иран може да го спречат враќањето на оваа варварска практика на улиците“, велат од „Човекови права - Иран“.
