Поглед напред: Во 2023 нов ирански нуклеарен договор или тврд план Б?

2022 би можела да се гледа како година во која дојде до ескалација на тензиите меѓу Иран и САД доколку пропаднат разговорите за заживување на закочениот нуклеарен договор од 2015 година. Додека аналитичарите веруваат дека договорот е сè уште достапен бидејќи тековните преговори влегуваат во новиот календар, земјите од САД и ЕУ предупредија дека остануваат само „недели“ за да се спаси договорот формално познат како Заеднички сеопфатен план за акција (JCPOA).

Договорот, кој значително ги ограничи нуклеарните активности на Техеран во замена за олеснување на санкциите, се распадна по 2018 година, кога тогашниот американски претседател Доналд Трамп го повлече Вашингтон од договорот, со што повторно беа воведени осакатувачките економски санкции кон Иран. Една година подоцна, сметајќи го договорот за ништовен и неважечки без учество на голем потписник, Техеран почна постепено да ги засилува нуклеарните активности кои беа ограничени со Заедничкиот план. Во изминатите месеци земјата збогати ураниум од 60 отсто, што е невидено ниво за земја без програма за нуклеарно оружје, изјави шефот на нуклеарната агенција на ОН, Рафаел Гроси.

Иранскиот нуклеарен напредок додаде итност во напорите за враќање на договорот, на кој претседателот Џо Бајден вети дека повторно ќе се приклучи доколку Техеран се врати на целосно почитување. Но, со оглед на тоа што САД - кои индиректно учествуваат во преговорите поради одбивањето на Техеран да седне на маса со Вашингтон - ги критикуваат барањата на Техеран за враќање на договорот како „нереални“, набљудувачите размислуваат каков би можел да биде планот Б.

Од обновувањето на разговорите кон крајот на ноември, по петмесечна пауза поради изборот на иранскиот тврдокорен претседател Ебрахим Раиси, Техеран зазеде остра линија. Новиот главен преговарач за нуклеарната програма на Раиси, Али Багери-Кани, ги дели критиките на претседателот за Заедничкиот план и ги отфрли компромисите направени за време на претходните шест рунди разговори, истовремено повикувајќи на укинување на сите санкции, вклучително и оние кои не се поврзани со нуклеарната договор, како и гаранции дека ниту една идна администрација на САД нема да излезе од договорот.

И покрај тешкотиите, западните земји веруваат дека нуклеарниот договор сè уште останува најдобрата опција за да се избегне криза. Но, САД предупредија дека прозорецот на можности се затвора, а набљудувачите сугерираат дека Техеран наскоро би можел да се соочи со алтернативни пристапи кои се движат од поголем притисок до привремен договор или дури и воена акција.

„Тесна патека“ за враќање на договорот

Али Ваез, директор на иранскиот проект во Меѓународната кризна група, вели дека сè уште има „тесен пат“ за взаемно усогласување со договорот од 2015 година, додавајќи дека тоа бара флексибилност од двете страни и прагматичен пристап од Техеран.

„Новиот ирански преговарачки тим веројатно дозна дека 'таванот и подот' што ги преговараше неговиот претходник се вистински и не се резултат на желби и наивност. Со својот експоненцијален нуклеарен напредок, Иран веќе е во својот план Б. Прашањето е дали се уште е сериозен планот А за обновување на Заедничкиот план или не. Светот ќе го знае одговорот на тоа прашање во следните неколку недели“, изјави Ваез за РСЕ.

Американскиот државен секретар Ентони Блинкен изјави дека САД подготвуваат „алтернативи“ во случај напорите за спасување на договорот да пропаднат.

„Продолжуваме во овој час, на овој ден. Да продолжиме со дипломатијата, бидејќи таа во овој момент останува најдобрата опција, но активно се ангажираме со сојузниците и партнерите за алтернативи“, рече Блинкен на 14 декември, без да даде повеќе детали.

Непривлечни алтернативи

Експертите велат дека алтернативите на нуклеарниот договор не се атрактивни.

„Ниту една од алтернативите не е добра, што секако е причината зошто Западот се заложи за заживување на договорот. Но, Иран му остава мал избор. Најверојатното сценарио без договор вклучува една година на ескалација со поголем ирански нуклеарен напредок, американски и европски економски санкции, израелски и американски воени закани и народен протест и економска стагнација во Иран“, изјави за РСЕ, Хенри Роум, висок ирански аналитичар во Групацијата Евроазија во Вашингтон.

И Ваез ги прогнозира американските потези.

„САД веројатно ќе се повлечат и ќе се префрлат на многу поприсилен пристап до крајот на јануари, освен ако разговорите не постигнат добар напредок или иранскиот нуклеарен напредок не се забави“, рече Ваез.

Посилниот пристап би можел да вклучи обиди на САД да го прекинат извозот на нафта од Иран во Кина, што продолжи и покрај санкциите на САД кои го спречуваат Иран да ја продава својата нафта, главен извор на приходи за земјата. Таквата продажба на нафта, која според бројките на фирмата за стоковна аналитика „Кплер“ се зголеми на речиси 18 милиони барели во ноември, му помогна на Техеран да преживее под санкциите што ја осакатуваа неговата економија.

Имаше и разговори за привремен договор според кој Техеран ќе ги прекине своите чувствителни нуклеарни активности во замена за одредено економско олеснување. Како што е договорот, сличен на пристапот користен при изработката на оригиналниот Заеднички план, може да спречи непосредна нуклеарна криза и да создаде време и простор за иден договор.

Но, како што забележува аналитичарот Роум, Техеран засега веројатно нема да оди по тој пат.

„Се сомневам дека ќе има привремен договор следната година. Ако Иран не е заинтересиран за економските придобивки од целосниот Заеднички план, не е јасно зошто би се задоволил со помали придобивки од помал договор“, вели Роум.

Ако разговорите не успеат, преостанатите страни во Заедничкиот договор - Русија, Кина, Франција, Германија и Велика Британија - би можеле да го известат Советот за безбедност на ОН за неусогласеноста на Иран и да предизвикаат враќање на меѓународните санкции укинати според Договорот.

Техеран, исто така, може да се соочи со закани за превентивна воена акција против неговите нуклеарни постројки, за кои експертите велат дека може да го одложи Иран да ја достигне способноста за нуклеарно оружје, но нема да обезбеди трајно решение. Додека Техеран негираше дека неговата нуклеарна програма има за цел да развие нуклеарно оружје, останува загриженоста, а потенцијалната цел и главен непријател Израел постојано навестуваше дека може да ги нападне иранските нуклеарни локации.

„Ризикот од израелски напад е најголем од 2012 година, иако таков напад не е веројатен и би бил последно средство“, вели Роум, кој исто така предвидува дека Иран може да се соочи со други мерки, како што се саботажи и сајбер напади. Таканаречениот конфликт на сивата зона меѓу Израел и Иран само ќе ескалира.

Иранските власти го обвинија Израел за серија инциденти во изминатите месеци, вклучувајќи го и атентатот во ноември 2020 година на најдобриот нуклеарен научник во земјата- Мохсен Фахризадех. Неговото убиство го забрза усвојувањето на иранската легислатива за засилување на неговите нуклеарни активности и беше проследено со очигледни одмазднички напади во Персискиот Залив за кои се обвинуваат иранските сили.

Доколку се изврши поголем притисок врз Техеран, велат експертите, може да се очекуваат зголемени непријателства во регионот.