Замрзнатите цени на некои од основните продукти на македонскиот пазар е мерка со која не може долгорочно да се превенира инфлацијата, велат експерти за Радио Слободна Европа. Тие посочуваат дека институциите имаат на располагање низа други мерки во рамки на фискалната и монетарната политика за ефикасно менаџирање на инфлацијата.
Порастот на општото ниво на цените веќе го чувствуваат граѓаните во Македонија, како и производителите и продавачите, но така е и во САД каде инфлацијата е највисока од 1990 година. Слично е и во европските земји: Германија, Унгарија, Литванија, Естонија...
Инфлацијата во светот главно е предизвикана од растот на цените на енергенсите и зголемената побарувачка на пазарите по закрепнувањето на економиите од затворањата поради ковид пандемијата во 2020 година.
Со растот на цените на енергенсите расте и цената на производите. Со тоа опциите на граѓаните се помалку купуваат за да заштедат, во спротивно треба подлабоко да брцнат во својот џеб.
Имер Исмаили 25 години продава костени на плоштадот Македонија во Скопје. Тој вели дека неговата продажба е намалена за три пати во однос на изминатите неколку години.
„Народот малку се плаши од кризава. Секој си го стега денарчето да не биде полошо утре. Еве струјата ќе поскапи, горивото, дрвата... На сето тоа еден човек мора да размислува. Школување на деца, храна, тоа е сѐ поврзано.“
Продуктите во продавниците веќе се поскапени, а македонската Владата интервенираше со замрзнување на цените на лебот, шеќерот, брашното, свежото месо, сувомесните производи, млекото, маслото и сирењето.
Со одлуката на Владата од 14 декември листата беше проширена и замрзнати беа и цените на оризот, тестенините и јајцата. Мерката ќе важи до 31 јануари 2022 година.
„Оваа одлука е со цел да се спречи натамошно пореметување на пазарот и да се спречат штетните последици во поглед на снабдување на населението со основните прехранбени производи“, изјави министерот за економија Крешник Бектеши.
Фискални и монетарни мерки
Но, професор Зоран Ивановски од Економскиот факултет на Универзитетот за туризам и менаџмет во Скопје вели дека иако мерката за замрзнување на цените е за поздравување, смета дека со неа не може долгорочно да се превенира инфлацијата и дека таа значи повеќе психолошки обид за смирување на цените на одредено ниво.
Народната банка на Македонија (НБРМ) треба да преземе мерки во рамки на монетарната политика, додека Владата има на располагање мерки во делот на фискалната политика, вели Ивановски.
Во однос на мерките на монетарната политика, тој посочува дека според Законот за Народна банка, Централната банка е задолжена за одржување на ценовната стабилност и сите мерки и стратегии треба да бидат насочени кон одбрана на фиксниот девизен курс на денарот спрема еврото.
„Искуствата на Македонија покажаа дека ефектот на инфлацијата најмногу се пресликува на девизниот курс на денарот, спрема германската марка во тоа време и еврото сега, и фактички бранејќи го курсот се одржува ценовната стабилност. Тука би споменал дека една од главните алатки е висината на девизните резерви на Народната банка, а тие во овој момент се прилично сериозни, добри и овозможуваат една посмирена позиција и можност, доколку е потребно, Народната банка да интервенира на девизните пазари“, вели Ивановски.
Во делот на монетарната политика исто така како мерки на располагање се каматната стапка, но Ивановски посочува дека НБРМ сѐ уште не го активира овој инструмент, бидејќи порастот на инфлацијата генерално не доаѓаат од монетарната сфера, туку од реалниот сектор.
Во однос на мерките кои може да ги воведе Владата, Ивановски вели дека мерката за замрзнувањето на цените не може да трае долго, бидејќи таа ги погодува производителите и економските оператори кои треба да го издржат ценовниот шок, а тоа може да значи празни рафтови во продавниците.
„Доколку се оди на смирување на цените, потребно е државата да интервенира на друг начин, односно може да интервенира од стоковните резерви, да се оди на намалување на царинските стапки, намалување на даночните стапки или субвенционирање на цените на одредени производи, а можно е да има и субвенционирање на цената на енергенсите“, вели Ивановски.
Предвидувањата на Народната банка на Македонија се дека стапката на инфлација во 2022 година ќе биде околу 3,1 отсто. Европската комисија, пак, излезе со бројка од 3,3 проценти.
Замрзнување на цените на енергенсите
Економскиот аналитичар Арбен Халили, од друга страна, вели дека освен замрзнување на цените на основните продукти, потребна е мерка и за замрзнување на цените на енергенсите: струјата, гасот и дрвото како основни средства кои влијаат на трошоците на производителите.
„Ние не можеме да натераме еден производител, односно продавач, да продава по замрзнати цени, а од друга страна да немаме директни мерки кои ќе бидат олеснителни за производство на тие производи“, вели Халили.
Централната банка во координација со Владата треба да влијаат на девизниот пазар, вели Халили, но посочува и дека институциите треба да разгледуваат и други мерки во соработка со стопанските комори за да им биде олеснета работата на фирмите.
„Мора да признаеме и да прифатиме дека не е се во рацете на државата за да може со некое магично стапче да ги реши проблемите, но таа мора да реагира и тоа е повеќе од потребно“, вели Халили.
Нема потреба од зголемена побарувачка на девизи
Професор Ивановски вели дека кризната состојба обично се пресликува на девизниот пазар каде се зголемува побарувачката на девизи и со тоа расте девизниот курс, но смета дека Централната банка како и досега ќе ја одбрани вредноста на денарот во однос на еврото и девизниот курс ќе остане на постоечкото ново. Според него граѓаните не треба ја зголемуваат побарувачката на девизи.
Сепак, Ивановски предупредува: државата треба да има предвид дека инфлацијата со себе носи и други негативни карактеристики како зголемување на невработеноста, сиромаштијата и нееднаквоста меѓу населението.
„Оттука државата треба да размисли кои соодветни мерки и инструменти би ги преземала за да ги намали штетните последици кои инфлацијата може да ги има“, вели Ивановски.
Во однос на тоа дали ќе се задржи стапката на инфлација за 2022 година што ја предвидува Народната банка, експертите велат дека е тешко да се даде точна проценка на какво ниво ќе се задржи инфлацијата.
Ивановски вели доколку се остварат сценаријата дека во втората половина од следната година пазарите на енергетиката ќе се смират, тогаш реални можат да бидат очекувањата дека стапката на инфлација ќе се задржи од 3.1 до 3,3 отсто.
Халили смета дека економските предвидувања зависат и се поврзани со политичките случувања. Тој додава дека реално е да се очекува инфлација до 4 отсто, но посочува дека мерките на Владата и капиталните инвестиции мора да бидат реализирани.
Од продавниците за апарати во Соединетите Држави до пазарите за храна во Унгарија, зголемените потрошувачки цени поттикнати од високите трошоци за енергија и прекините во синџирот на снабдување ги ставаат под притисок домаќинствата и бизнисите ширум светот.
Зголемената инфлација води до зголемување на цените на храната, бензинот и другите производи и притиска многу луѓе да избираат помеѓу подлабоко копање во џебот или стегање на ременот.
„Сè поскапе. Можам да купам храна, но очигледно помалку од неа“, вели Јудит Наѓ додека купува на отворен пазар за храна во унгарскиот главен град Будимпешта.
Скоро две години по појавата на пандемијата на ковид-19, економското влијание на кризата сè уште се чувствува дури и откако земјите излегоа од исцрпувачките блокади.
Но, новиот наплив на инфекции доведува до обновени ограничувања во Европа и во другите делови на светот. Ова особено силно ја погодува централна и источна Европа, каде што земјите имаат некои од највисоките стапки на инфлација, а луѓето се борат да купат храна или да ги наполнат резервоарите за гориво.
Илдико Вардош Серфозо, месарка на пазарот за храна во Будимпешта, вели дека забележала пад во бизнисот додека клиентите се упатуваат кон мултинационални синџири на намирници кои можат да понудат попусти со купување на големи количини.
„Мора да имаме соодветна маржа на цените ако сакаме некаков профит. Купувачите се чувствителни на цените и затоа често не оставаат, дури и ако нашите производи се со висок квалитет. Парите зборуваат. Забележуваме дека инфлацијата не е добра за нас. Треба да живееме со оваа ситуација“, објаснува таа.
Неодамнешното зголемување на инфлацијата ги изненади деловните лидери и економисти ширум светот. Во пролетта 2020 година, коронавирусот ја уништи глобалната економија: владите наредија заклучување, бизнисите беа затворени, а семејствата останаа дома.
Компаниите се подготвуваа за најлошото, откажувајќи ги нарачките и одложувајќи ги инвестициите. Во обид да ја спречат економската катастрофа, богатите земји - особено Соединетите држави - воведоа владина помош во вредност од трилиони долари, економска мобилизација со размери невидени од Втората светска војна.
Централните банки, исто така, ги намалија каматните стапки во обид да ја заживеат економската активност. Но, тие напори да се поттикнат економиите имаа несакани последици.
Бидејќи потрошувачите се чувствуваа похрабри да ги трошат парите што ги добија преку владина помош или задолжување со ниски камати, а вакцините ги охрабрија луѓето да се вратат во рестораните, баровите и продавниците, порастот на побарувачката го тестираше капацитетот на добавувачите да продолжат.
Пристаништата и товарните дворови одеднаш беа затнати со пратки, но цените почнаа да растат како што се прекинаа глобалните синџири на снабдување - особено кога новите епидемии на ковид-19 понекогаш затвораа фабрики и пристаништа во Азија.
Растот на цените е драматичен. Ифлацијата во САД се искачи на 6,2% во октомври, највисока од 1990 година, а Меѓународниот монетарен фонд предвидува дека светските потрошувачки цени ќе пораснат за 4,3% оваа година, што е најголем скок од 2011 година.
Најизразено е во економиите во развој на централна и источна Европа, со највисоки годишни стапки забележани во Литванија (8,2%), Естонија (6,8%) и Унгарија (6,6%).
Како што се зголемуваат цените на основните производи како лебот и маслото за јадење, ситуацијата најверојатно ќе се влоши во новата година, кога цените на енергенсите треба да растат.
И во источна Европа слабеењето на валутите низ централна во однос на американскиот долар и еврото ги зголемува цените на увозот и горивото и ја влошува кризата од резервите за снабдување и други фактори.
Унгарската валута, форинтата, изгуби околу 16% од својата вредност во однос на доларот во последните шест месеци и се лизна на историски најниско ниво во однос на еврото минатата недела.
Тоа е дел од стратегијата на унгарската централна банка да ја одржи земјата конкурентна и да привлече странски компании кои бараат евтина работна сила, според Золт Балаши, портфолио менаџер во Hold Asset Management во Будимпешта.
„Ова е очигледно политичка одлука која има огромни економски недостатоци, но веројатно ги прави среќни домаќинствата“, вели Балаши.
Но, цените на увезените стоки вртоглаво пораснаа, а глобалните цени на нафтата во американски долари ги поттикнаа трошоците за гориво на рекордно ниво.
Како одговор на рекордните цени на горивото, кои го достигнаа својот врв овој месец на 506 форинти (1,59 долари) за бензин и 512 форинти (1,61 долари) за дизел по литар, унгарската влада објави ограничување од 480 форинти (1,50 долари) на бензинските пумпи.
Унгарскиот премиер Виктор Орбан вели:
„Цените на горивата се зголемија толку многу што владата мораше да преземе мерки. И решивме да ги ограничиме цените и на бензинот и на дизелот на одредено ниво, на 480 форинти (1,47 американски долари). Може да се продава поевтино, но не за повеќе“, изјави Виктор Орбан, најавувајќи ја мерката.
Иако таа нуди одредено олеснување за домаќинствата, според аналитичарите, оваа мерка сепак била донесена со оглед на претстојните избори во Унгарија, на кои десничарската владејачка партија се соочува со најсериозниот предизвик откако беше избрана во 2010 година.
Политичката природа на некои економски одлуки не е ограничена само на Унгарија. Централната банка на Полска, која исто така се соочува со слабеење на валутата, беше обвинета од критичарите дека дозволила инфлацијата да расте премногу долго за да го поттикне економскиот раст и да ја зајакне поддршката за владејачката партија.
