Рехабилитација, обештетување, сатисфакција, гаранција дека истото нема да се повтори. Ова во суштина треба да биде програма за репарации за преживеаните од сексуално насилство во војните ширум светот. Сепак, преживеаните ретко добиваат сеопфатни репарации, поминуваат години во судови за да добијат барем некаква форма на правда, додека сторителите и државите честопати избегнуваат одговорност.
„Можноста Русија да плати за репарации е поблиска отколку што мислиме“
По преживеаното сексуално насилство за време на војната, Људмила Хусеинова денес е активист и еден од водечките гласови во борбата за правата на преживеаните во Украина. Кога започна војната во 2014 година, таа им помагаше на сираците во областа Новоазовск, која тогаш се наоѓаше во близина на линијата на фронтот. Но, во 2019 година, таа беше киднапирана од милитанти од таканаречената „Доњецка Народна Република“, која е поддржана од Русија.
Таа беше донесена во затворот „Изолационен“ во Доњецк, кој беше под контрола на руската армија и сепаратистите, каде беше обвинета за „шпионажа“ и „екстремизам“. Таа помина три години во „Изолација“ и други затвори. Таа, како и многу други затвореници, како што вели во интервју за РСЕ, била подложена на тортура и сексуално насилство.
„Да речеме, сите поминаа низ присилно соблекување во „Изолација““, се сеќава таа. „И тогаш, невозможно е да се каже кој имал среќа, а кој не, бидејќи ќе звучи цинично, имало многу жени кои преживеале [сексуално насилство]. Милитантите уценувале некои жени со овозможување да ги видат или слушнат нивните деца. Толку цинично и толку одвратно“.
Покрај психичките и физичките трауми нанесени во затворот, Хусеинова добила и хронични болести поради нехуманите услови таму.
Таа беше ослободена во 2022 година како дел од размената на затвореници меѓу Украина и Русија со уште 107 жени. Сега таа се бори за репарации и казни за силувачите не само во нејзиниот случај, туку и во случаите на други преживеани од сексуално насилство. По ослободувањето, таа поднесе тужба против Русија до украинското обвинителство, но и до Европскиот суд за човекови права.
„Една од моите желби е да бидат казнети. Бев многу среќна кога добив порака дека судот ја прифатил мојата жалба на разгледување. А таму пишува „Хусеинова против Русија“ и кажав се што се случило: незаконски притвор, нехумани услови, факти за сексуално насилство и неможност да се добие каква било медицинска помош, неможност за каква било правна заштита“, вели Хусеинова.
Украинскиот омбудсман Дмитро Лубинец во април 2024 година го објави почетокот на програмата за привремена репарација за преживеаните од военото сексуално насилство од страна на руската војска. Како што е најавено, до 500 преживеани ќе добијат еднократна компензација од 3.200 американски долари и дополнителна психолошка помош обезбедена од Глобалниот фонд за преживеани (ГСФ), кој управува со проектот.
„Репарациите за преживеаните од тешките прекршувања на човековите права, особено жртвите на сексуално насилство во конфликти, не се ограничени на економска поддршка. Тоа е важен чекор кон воспоставување на правдата“, рече првата дама на Украина, Олена Зеленска, на почетокот на март 2024 година.
Секоја апликација, како што рекоа во GSF, ќе се разгледува поединечно пред плаќање. Сепак, тие не дадоа поединечни детали за процесот на верификација.
Покрај привремените репарации, украинските власти ќе бараат исплата на репарации од Русија, изјави Ирина Диденко, шеф на Канцеларијата на Јавното обвинителство за истрага на злосторствата за сексуално насилство за време на војната.
„Ние главно собираме докази за меѓународните судови. Нашите жртви се подготвени да одат и да сведочат во друга земја. Се обидуваме да го постигнеме тоа на сите можни начини“, рече Диденко.
Оние кои доживеале воени злосторства во Украина можат да добијат репарации од Русија многу побрзо во споредба со жртвите од другите земји погодени од војна, вели Игор Цветковски, виш советник за репарации и транзициска правда во Меѓународната организација за миграција (ИОМ), кој моментално работи во Украина.
„Подолгиот пат е да се чека судскиот процес пред Меѓународниот суд на правдата и Украина да го добие случајот, што исто така бара труд“, објаснува Цветковски. Тој додава и дека постои трета, експериментална опција овие средства да се користат без конфискација, така што тие служат како залог, покритие за купување на обврзници од чиј приход би се плаќала компензација и реконструкција на Украина.
„Затоа можноста Русија да плати репарации за штетата направена на Украина, вклучително и жртви на сексуално насилство во конфликтот, е поблиска отколку што изгледа. И поверојатна отколку на друго место.
Сепак, паричните плаќања од Русија не се единствениот облик на репарации што организациите за човекови права го бараат за преживеаните од сексуално насилство, вели Кристина Кит, директорка на JurFem, организација на жени правници.
„Тоа е, пред сè, цел систем на рехабилитација на жртвите на сексуално насилство, дури и ако оваа рехабилитација мора да трае во текот на нивниот живот. За луѓето, не е толку важно казнувањето на криминалецот, колку е важно да се осигура дека тие се безбедни во иднина, како и да се осигури дека можат да добијат соодветни услуги за закрепнување и поддршка во заедницата каде што живеат.
Цветковски вели дека треба да се разговара за психолошките аспекти и влијанието врз нивната благосостојба.
„Способноста на една личност да се вклучи во социјалниот и економскиот живот е намалена. И тоа треба да се поправи дури и 20, 30, дури и 40 години по [нападот]“, додава тој.
Досега, Украина е запознаена со околу 300 случаи на сексуално насилство извршени од руската армија од почетокот на инвазијата во февруари 2022 година. Тоа се случаи кои во моментов ги истражува Канцеларијата за истрага за сексуално насилство за време на војната на Канцеларијата на главниот обвинител .
Активистите за човекови права од организацијата „СЕМА Украина“ и Канцеларијата на главниот обвинител за РСЕ велат дека сексуалното насилство продолжува да се случува на териториите окупирани од Русија. Поради ова, преживеаните физички не можат да сведочат. Исто така, не е познат бројот на лица кои се евентуално изложени на сексуално насилство на териториите на Доњецк и Луганск, кои се под руска окупација од 2014 година.
Истражувачите и организациите за човекови права велат дека реалниот број на случаи е значително поголем, но не е вклучен во официјалната статистика бидејќи преживеаните или не сакаат да поминат низ правниот процес или воопшто не ги пријавуваат случаите. Но, важно е преживеаните од сексуално насилство да имаат можност да бараат помош и децении подоцна, вели Игор Цветковски од ИОМ.
„Воените злосторства немаат рок на застареност. Ниту, пак, репарациите имаат рок. Но, би им препорачал на Украинците да го одржат процесот отворен што е можно подолго. Особено за жртвите на сексуално насилство.
Нееднаков третман на жртвите во БиХ
Речиси 30 години по крајот на војната во Босна и Херцеговина, преживеаните на сексуално насилство во војната не добија целосен пристап до потребната помош и системи за заштита.
Г-ѓа А беше силувана во близина на Сараево во 1993 година на територијата под контрола на Армијата на Република Српска. Таа имаше 32 години и речиси исто толку години чекаше обештетување. Во 2015 година, сторителот беше осуден на осум години за воено силување и му беше наложено да и плати на жртвата нешто повеќе од петнаесет илјади евра. Г-ѓа А никогаш не ги добила тие пари. Силувачот немал средства да плати, г-ѓа А се пожалила до Комитетот на Обединетите нации против тортура, кој одлучил државата Босна и Херцеговина да плати отштета и да и се извини на жртвата. Тоа до денес не се случило.
„Веќе од 2019 година, откако беше донесена самата одлука, до денес јасно се покажа дека работната група назначена да ја спроведе одлуката и да креира стратешки план на мерки за спроведување, била нефункционална“, вели Ајна Махмиќ, од Trial International, организација која ја застапуваше жртвата пред ОН.
„Одлуката беше неколку пати пред Министерскиот совет, кој не покажа политички консензус и за целосно и за делумно спроведување на препораките на Комитетот. Горенаведеното исто така претставува реална слика за моменталната политичка подготвеност за процесите на справување со нашето воено минато“, објаснува Махмиќ од организацијата која се бори против неказнивоста на злосторствата и ги поддржува жртвите, особено оние кои преживеале сексуално насилство.
Покрај одлуката за исплата на отштета за жртвата на силување, Комитетот на ОН нареди создавање на фонд за сите жртви на сексуално насилство за време на војната, јавно извинување и процес на психолошка поддршка.
Г-ѓа А е една од најмалку 20.000 жени кои биле силувани за време на војната во Босна и Херцеговина во 1990-тите. За ова дело пред Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија беа осудени помалку од 40 лица, а по затворањето на Хашкиот трибунал пред локалните судови беа изречени околу 96 пресуди. Во некои случаи, насилниците требало да платат отштета од 8.200 до 33.000 долари.
Напорите во земјите од поранешна Југославија беа насочени кон криминални судења, вели Игор Цветковски од ИОМ.
„Немаше регионална програма за репарации, ниту соодветна национална програма за репарации. Освен законите во Хрватска и Косово и некои напори во Босна и Херцеговина. Но, немаше сеопфатен пристап за репарации за жртвите на сексуално насилство или кој било друг вид жртви.
Според Јасна Зечевиќ, претседателка на здружението Вива Жени, кое работи на поддршка на преживеаните жртви на воено силување, постојат основни принципи за третман на трауми и малтретирани лица.
„Рехабилитација, право на правда, право на третман, репарација и гаранција дека тоа нема да се повтори. Ова се некои пет основни принципи воспоставени од ОН“, објаснува Зечевиќ.
Сепак, системот не е единствен, како што изјави Зечевиќ. Некои жени ја постигнаа правдата, некои беа рехабилитирани, но нема репарација или гаранција дека истото нема да се повтори.
„Тоа може да биде само закон за жртви на тортура, па државата да гарантира дека тоа никогаш повеќе нема да ви се случи“, додава директорката Вива Жени.
Комплицираниот административен систем на земјата значи и три посебни закони врз основа на кои жртвите можат да ги користат правата без разлика дали живеат во Федерацијата Босна и Херцеговина, Република Српска или округот Брчко.
Во ентитетот на Федерацијата БиХ, жртвите на воено силување се опфатени со Законот за основите на социјалната заштита, заштитата на цивилните жртви на војната и заштитата на семејствата со деца. Во вториот ентитет, Република Српска, на сила е Законот за заштита на жртвите на воената тортура. Во округот Брчко, како посебна административна единица во Босна и Херцеговина, постои Одлука за заштита на цивилните жртви на војната.
Според Trial, нерамномерната правна рамка доведе до нерамномерен пристап до правата, како и нееднакви месечни износи. Во зависност од местото каде што живеат, жртвите на воено силување добиваат од 137 KM до 680 KM месечни надоместоци.
Но, потребата е многу повеќе. Здравствено осигурување имаат и сите оние кои имаат статус на цивилни жртви на војната. Сепак, како што изјави Зечевиќ, тоа не е во согласност со нивните потреби. Денес тие се жени во 50-тите, 60-тите или 70-тите години.
„Имаат потреба од бањско лекување. Имаат потреба од таква медицинска помош, а не можат да ја добијат. Не се баш без здравствена заштита, повеќето имаат здравствена заштита по разни закони, социјална заштита, но воопшто немаат соодветна грижа од државата“, вели Зечевиќ од Viva Women.
Причината зошто во земјата не е воспоставен соодветен систем на репарации за Цветковски не е во пари, туку во политиката на Босна и Херцеговина која спречува работите да се движат напред. Но и во фактот дека репарациите беа ставени на страна.
„Кога ќе ја погледнете Федерацијата Босна и Херцеговина или Република Српска, тие имаат свои проблеми и приоритети“, вели Цветковски. „И потребите на преживеаните од сексуално насилство не се високо на приоритетната листа. Имам работено со голем број организации таму. Тие се многу гласни со своите барања. Но, едноставно, недостасува политичка волја. "
Но, сè уште не е доцна за размислување. Затоа што, додава, „траумата останува“.
„Може да има програми кои би биле специјално направени врз основа на она што им треба на жртвите во Босна сега. Не она што им требаше пред 15 или 20 години“, објаснува Цветковски.
Во меѓувреме, г-ѓа А се уште чека на спроведување на одлуката со која би добила 15.000 евра. Речиси 30 години откако беше силувана.
Иако е многу значајна, одлуката на Комитетот на Обединетите нации против тортура не е правно обврзувачка. Сепак, со себе носи низа препораки кои земјата треба да ги усвои за да се реши проблемот со репарациите за жртвите на силување. Исто така, ова е прва ваква одлука во светот.
„Види ја Колумбија, не гледај ја поранешна Југославија“
Репарацијата не значи само паричен надомест, вели Игор Цветковски од ИОМ. Ниту, пак, постои совршен модел за компензација на жртвите. Но, најдобри се оние кои се фокусираат на она што им треба на жртвите. Меѓу оние кои имаа донекаде успешни системи за репарација, Цветковски ги споменува Косово, Сиера Леоне, Ирак, но особено Колумбија. Затоа што земјата, како што објаснува, има инклузивен пристап и процесот на транзициска правда во Колумбија произлезе од жртвите и од потребата за репарации.
„Погледнете ја Колумбија, не гледајте ја поранешна Југославија. Прашањето за кривичната одговорност го стави, во рана фаза, прашањето за репарациите во поранешна Југославија целосно во втор план, додека во Колумбија тоа беше почетна точка за изградба на целиот екосистем на транзициска правда“, објаснува Цветковски. Тој додава дека луѓето се уште треба да ги видат сторителите на суд или да ја откријат вистината за тоа што се случува.
„Но, во многу случаи, приоритет за жртвите или преживеаните на сексуално насилство се всушност репарациите. Колумбија рано сфати дека ова е јасен проблем и треба да се реши“.
Колумбискиот систем се фокусира на преживеаните и го прилагодува индивидуалниот пристап врз основа на видот на криминалот, објаснува Цветковски.
„Најдобра форма за создавање на репарации: еднократни, повеќекратни плаќања, плус психолошка и социјална поддршка, можеби и стручна обука, плус поддршка за децата родени од силување“, заклучува Цветковски.
Вооружениот конфликт меѓу владата и разни паравоени групи во Колумбија траеше неколку децении до 2018 година. Според Државната комисија за вистина, загинале повеќе од 450.660 луѓе. Според Хјуман рајтс воч, повеќе од 8,1 милиони луѓе се присилно раселени.
„Одложената правда е негирана правда“
Поминаа децении од крајот на војната во Косово. Сè уште не е познат бројот на жртви на сексуално насилство од војната во 1999 година. Според извештајот на американскиот Центар за контрола и превенција на болести, оваа бројка достигнува до 20.000 случаи.
Системот за репарации во земјава постои од 2018 година, на ниво на месечни исплати за сите лица кои се препознаени како жртви на сексуално насилство во војна. Досега право на месечен надомест од 230 евра имаат 1.650 лица. Но не и право на старосна пензија.
„Иако преживеаните од сексуално насилство имаат право да ја добијат оваа сума како форма на сатисфакција и признание за нивните страдања за време на војната, старосна пензија не беше дозволена“, вели Фериде Рушити, извршен директор на Косовскиот центар за рехабилитација. на жртвите на тортура, организација која ги поддржува жртвите на сексуално насилство.
Меѓутоа, неодамна Основниот суд на Косово донесе одлука во корист на три преживеани кои сега имаат право на двојна пензија.
„Оваа одлука ни создаде основа, тоа е прашање на успех во претставувањето на преживеаните кои побараа признавање на двојните пензии“, вели Рушити.
Фиторија, чиј идентитет е познат на косовскиот сервис на Радио Слободна Европа, во 2019 доби статус на жртва на сексуално насилство за време на војната, а со тоа и пензија од 230 евра. Во тоа време таа веќе земала старосна пензија. Но, само за еден месец, по што Владата побара да избере која од двете пензии ќе ја задржи. Таа го избрала оној за преживеаните бидејќи бил повисок. Сепак, со помош на КРЦТ, нејзината борба за двојна пензија ќе започне во 2021 година.
„Стресот и чекањето ве уништуваат. [Престанокот на една пензија] не требаше да се случи“, вели 71-годишната Фиторија.
Таа сега е една од трите кои добиле право на двојна пензија. Покрај овие, во тек се уште седум предмети.
Иако системот за репарации функционира до одреден степен, правдата е бавна. Како што вели Рушити, „одложената правда е негирана правда“.
Досега се регистрирани над 1.000 лица како жртви на сексуално насилство, а само едно лице е осудено за ова дело. Кривичните процеси се пролонгираат поради бројни фактори, вели Рушити.
„Но, важно е, пред сè, да се обезбеди соодветна поддршка на преживеаните од сексуално насилство, да се воспостават внатрешни репарации на државно ниво, со цел да се зајакнат и препознаат преживеаните. Тие понекогаш немаат доверба во институциите и често се соочуваат со предизвици и стигма во нивните семејства затоа признавањето од државна институција станува подготвителен процес за водење кривична постапка.“
Рокот за поднесување барање за добивање на овој статус, кој го доделува државната комисија, е продолжен до 2025 година. Од 2023 година, 14 април во Косово се одбележува како Ден на жртвите на сексуалното насилство од последната војна. Официјални лица велат дека денот служи за „да се признае болката“ на сите оние кои преживеале сексуално насилство за време на војната и да придонесе за колективното сеќавање.
Речиси невозможно е да се пријават случаи
Дури и речиси 30 години подоцна, илјадници луѓе кои ги загубија своите домови и членови на семејството за време на двете војни во Чеченија во 1990-тите и 2000-тите, не можат да добијат отштета од властите. Многумина сè уште ја тужат Русија. Преживеаните жртви на сексуално насилство останаа без никаква поддршка.
Најпознатиот случај на наводно сексуално насилство е судењето на поранешен полковник на руската армија, кој наводно киднапирал, силувал и убил осумнаесетгодишно девојче. Обвиненијата за силување беа исклучени од обвинението врз основа на што тој на крајот беше осуден на десет години затвор. На полковникот му било наредено да му плати на семејството околу 11.000 долари, но тоа никогаш не се случило. Семејството побарало отштета од државата, но и ништо не добиле.
Иако речиси ниту еден случај не е јавно евидентиран, организациите за човекови права велат дека федералните сили систематски користеле сексуално насилство врз цивилното население во Чеченија. Хјуман рајтс воч потврди најмалку шест случаи на сексуално насилство за време на само една рација на федералните трупи во чеченското село Нови Алди, во близина на Грозни, во февруари 2000 година.
Не е познат точниот број на преживеани жртви на сексуално насилство за време на двете војни.
„Социо-културната структура на чеченското општество го прави пријавувањето на такви случаи речиси невозможно“, се вели во извештајот на Хјуман рајтс воч. „Жените по правило не зборуваат за сексуални напади поради страв од срам или одмазда. Некои се обидоа тоа да го пријават кај локалните власти, но не добија поддршка.
За време на Втората чеченска војна, претставници на Меморијалниот центар пријавија и случај на масовно сексуално насилство во градот Серноводск за време на таканаречената „операција за чистење“. Како што е наведено во Меморијалот, само во овој случај тоа би можело да бидат речиси 60 преживеани жртви на сексуално насилство.
Не постои закон со кој се регулираат исплатите на жртвите од војната во Чеченија. Руските власти платија мали еднократни компензации според посебни владини декрети на цивили кои ги загубија своите домови, беа принудени да се преселат, беа ранети или на кои им беа убиени роднини. Но, како што многумина претходно рекоа, дури и овие плаќања беше тешко да се добијат бидејќи честопати мораа да одат на суд за да добијат отштета.
Молкот и стигмата на жените во Авганистан
Сиера Леоне, Колумбија, Косово, Хрватска, Босна и Херцеговина, Украина, Филипини, Ирак. Во сите овие земји постои одреден систем за заштита на жртвите на воени злосторства. Меѓутоа, во Авганистан, каде децениските војни го нанесоа најголемиот данок на жените, малку се знае за преживеаните од сексуално насилство.
До денес, не им е дадена помош или поддршка на преживеаните од сексуално насилство. Последниот претседател на независната комисија за човекови права на Авганистан, која беше распуштена од талибанците по доаѓањето на власт, Шахарзад Акбар, вели дека од доаѓањето на талибанците во 2021 година, не постои институција која би се занимавала со правата на жртвите од војната.
Таа моментално е во егзил и ја предводи организацијата за човекови права „Равадари“. Додава дека и пред да дојдат талибанците на власт немало ефикасен систем за справување со случаи на жени кои биле жртви или преживеани на сексуално насилство и силување за време на војната. Некои функционери на меѓународно признатата влада ги обвинија самите преживеани дека не бараат правда и затоа владата немала план да го реши овој проблем.
„Немаше официјален механизам за решавање на нивните проблеми. Единственото нешто што можеше да направи Независната комисија за човекови права на Авганистан беше да ги документира сите случаи на воени злосторства, кои вклучуваат сексуално насилство и силување за време на војната“, објаснува Акбар. „Немаше политичка волја или склоност за решавање на правата на воените жртви.
Авганистанските жени најмногу страдаа за време на минатите војни, вели Шинкаи Карохаил, поранешна членка на авганистанскиот парламент и поранешна авганистански амбасадорка во Канада.
„За жал, не постоеше механизам да ги идентификува жените кои биле сексуално нападнати за време на војната, да ги слуша нивните барања и да им даде храброст да излезат и да зборуваат за сексуалниот напад што го доживеале. Во Авганистан, жртвите на сексуален напад често се кријат нивниот идентитет, додека сторителите често се фалат со своите дела“.
Преживеаните од сексуален напад во Авганистан никогаш не се изјасниле или не ги побарале своите права, вели Карохаил: „Како резултат на тоа, не постои механизам за да се одговори на потребите на жртвите на сексуален напад. Друг проблем е што темата за сексуален напад е многу чувствителна за Авганистанците и тие не сакаат да изнесуваат такви работи во јавноста.
Стигмата е една од причините што ги спречува жените да излезат. Како што објаснува поранешната амбасадорка во Канада, дури и да сакале жените да излезат и да зборуваат за тоа, нивните семејства не би го дозволиле тоа, „бидејќи се смета за прашање на чест и семејствата се обидуваат да го прикријат тоа“.
Во текот на изминатите 20 години војна, околу 48.000 цивили биле убиени заедно со 66.000 војници во Авганистан. Колку жени претрпеле сексуално насилство не е познато. Шинкаи Карохаил вели дека претходната влада имала многу време да се распраша за преживеаните и да се справи со нападите, но тие не го направиле тоа.
„Можно е нешто да е направено по ова прашање за време на процесот на транзициска правда во програмата „Гласот на народот“, но извештајот што требаше да биде објавен никогаш не излезе.
Таа додава дека општо е познато дека жените биле киднапирани, сексуално нападнати, па дури и продавани на пазарите во Пакистан. Една од причините зошто е игнорирано прашањето за сексуалното насилство е тоа што тие што ги извршиле овие напади биле самите на власт, вели поранешен авганистански функционер. А жените немаа храброст да го кренат гласот.
„Ако жената излезе и каже дека била сексуално нападната, сигурен сум дека и преживеаните од претходните војни ќе излезат и ќе ги споделат своите приказни“, вели Карохаил.
Како што беше случај во многу други војни низ светот, понекогаш беа потребни години за да се постигне правда. Некои од преживеаните од Втората светска војна не добиле отштета дури 60 години по војната. Како што објаснува Цветковски од ИОМ, тука е и прашањето за временската димензија во однос на потребите на преживеаните.
„Колку повеќе време поминува, толку повеќе жртвите се фокусирани на репарација. Колку поблиску се до извршеното кривично дело, толку повеќе се фокусирани или на одмазда или на кривичната правда.
Но, сè додека преживеаните од сексуално насилство се живи, не е доцна да се раскажат нивните приказни или да се воспостави систем на репарации, без разлика каде се наоѓаат.
*Автори: Уна Чилиќ, Тетјана Јармошчук, Кристина Закурдаева, Фарида Сиал и Гентиана Кадрија.
