Lex specialis или специјален закон. Ова е барањето на најсилната опозициска коалиција „Србија против насилството“ упатено во пресрет на повторувањето на изборите во Белград, најавени за 2 јуни.
Тоа, велат, би овозможило формирање на комисија за следење на изборите, ревизија на избирачкиот список и спроведување на сите препораки на ОБСЕ/ОДИХР. Но и сите локални избори планирани за пролет годинава да се одржат на 2 јуни, а не само белградските.
Сето ова е потребно за да се спречи каква било потенцијална измама на претстојните повторени избори за власт во главниот град на Србија.
По изборите на 17 декември 2023 година, ниту една партија не доби мнозинство гласови што би ја освоила власта во Белград.
Дел од опозицијата ја обвини владејачката Српска напредна партија (СНС) дека ја променила изборната волја со доведување гласачи кои не живеат во Белград. Домашната набљудувачка мисија ЦРТА оцени и дека миграцијата на гласачите влијаела на резултатот од изборите во Белград.
Во својот извештај за декемвриските избори, Канцеларијата на ОБСЕ за демократски институции и човекови права (ОДИХР) даде 25 препораки за подобрување на изборните услови.
Властите во Србија ги отфрлија сите наводи за изборна кражба.
Претставниците на проевропската коалиција „Србија против насилството“ велат дека документот за изборните барања го подготвиле со десничарската коалиција НАДА и граѓанската иницијатива ПроГлас.
На иницијатива на ПроГлас, претставници на овие коалиции на 9 март го потпишаа „Договорот за слободни и фер избори“.
Радио Слободна Европа дава преглед на барањата на опозицијата и што значат тие.
Lex specialis
Lex specialis со привремена важност треба да овозможи исполнување на барањата на опозицијата пред одржувањето на изборите во Белград. Тоа е посебен закон кој се однесува на конкретен случај или проблем за кој е донесен.
Lex specialis го менува општиот закон. На овој начин може дополнително да се дефинира она што е пропишано со општиот пропис или да се предвиди исклучок во посебен случај.
Ваков закон е усвоен неколку пати во Србија. На почетокот на 1997 година, со таков закон беше признаена победата на опозицијата на локалните избори во Белград и другите големи градови, како Ниш, Крагуевац и Нови Сад.
Потоа, Lex specialis беше усвоен по тримесечните протести на граѓаните поради изборна кражба и повиците на ОБСЕ до режимот на Слободан Милошевиќ да ги прифати препораките на нивниот тогашен специјален пратеник Фелипе Гонзалес. Гонзалес на крајот на декември 1996 година објави дека Комисијата на ОБСЕ утврдила дека опозициската коалиција Заедно победила на локалните избори во 13 градови во Србија и девет општини во Белград.
Lex specialis беше усвоен и во случајот со изградбата на станбено-деловниот комплекс „Белград на вода“, како и поради конверзија на станбени кредити индексирани во Швајцарија. Неодамна, ваков посебен закон беше донесен и за изложбата ЕКСПО, чиј домаќин ќе биде Белград во 2027 година.
Комисија за контрола на изборите
Комисијата за контрола на изборите треба да ја формира Собранието на Србија, а членови би биле претставници на власта, опозицијата и граѓанските организации. Според предлогот на опозицијата, комисијата би имала надзорни и извршни овластувања.
Пред сè, тоа подразбира постојано следење на избирачкиот список.
Комисијата ќе има овластување да бара и собира информации за притисоци врз гласачите и злоупотреба на јавните ресурси, како и да покрене постапка за заштита на правата на вработените во државните институции кои трпат притисоци поврзани со изборите.
Опозицијата предлага и комисијата да има надзорни овластувања во однос на изборните комисии, органите на државната управа и единиците на локалната самоуправа, кога станува збор за спроведување избори. Според предлогот, Комисијата би можела да поведе постапка и пред надлежните државни органи, која би се решила по итна постапка.
Преодна влада
Преодната влада од распишување до одржување на изборите е замислена по моделот на Северна Македонија. Се предлага како долгорочно решение за следниот период.
Опозицијата би предложила министри во два ресори - за државна администрација и локална самоуправа, како и за внатрешни работи. Првиот оддел е задолжен за избирачкиот список, а вториот сектор е задолжен за регистрација на живеалиштата.
Во Северна Македонија, 100 дена пред парламентарните избори се формира техничка влада. Во него, најголемата опозициска партија добива двајца министри - за внатрешни работи и за труд и социјална политика, и три дополнителни заменици министри - за финансии, за земјоделство и за информатичко општество и администрација.
Ваквото решение во Северна Македонија се применува од 2016 година, а на крајот на јануари беше формирана третата преодна влада пред претседателските и парламентарните избори закажани за април и мај.
Србија имаше преодна, техничка влада која беше формирана во октомври 2000 година по победата на опозицијата на претседателските избори во Југославија. Функционираше неколку месеци врз основа на договорот за колективно управување со владата до предвремени парламентарни избори.
Министерствата за полиција, финансии, правда и информации беа предводени од коминистри од дотогашната владејачка Социјалистичка партија на Србија и две опозициски групи - Демократската опозиција на Србија (ДОС) и Српското движење за обнова (СПО).
Десет други министерства беа предводени од социјалисти, осум од ДОС и три од Српското движење за обнова.
Избирачки список - контрола и ревизија
Опозицијата бара регулирање на избирачкиот список пред да се распишат првите следни избори. Според предлогот на опозицијата, тоа би значело дека тим од домашни и меѓународни експерти, назначени од опозицијата, би го контролирале избирачкиот список.
Исто така се бара и целосна и независна ревизија на избирачкиот список, вклучително и теренска контрола спроведена од независна комисија според предлогот на локалната невладина организација ЦРТА.
ЦРТА, меѓу другото, препорача Министерството за внатрешни работи побрзо и поефикасно да постапува по барањата на сопствениците на недвижности кои се сомневаат дека на нивната адреса се регистрирани непознати лица. Меѓу препораките се и спречување на незаконско пријавување на живеалиште и редовно објавување и ажурирање на статистичките податоци за уписите и одјавите од живеалиштето.
Меѓу клучните препораки на ОДИХР за подобрување на изборниот процес во Србија се ревидирање на избирачкиот список, преземање мерки за спречување на злоупотреба на службени и државни ресурси, како и имплементација на законски и институционални методи за следење со цел спречување на заплашување и притисок врз гласачите, вклучително и вработените во јавните и државните институции.
Шест месеци престојувалиште во Белград
Меѓу предлозите на опозицијата е на локалните избори во Белград да гласаат само граѓани кои имаат пријавено живеалиште во општината и градот најмалку шест месеци.
На денот кога се одржаа вонредните избори, 17 декември минатата година, новинарски екипи и активисти на опозициските партии снимија десетици автобуси кои носат гласачи од соседните земји во близина на белградската арена во Нов Белград. Стануваше збор најмногу за граѓаните на Босна и Херцеговина, поконкретно на Република Српска.
ЦРТА забележа организирано носење гласачи од други градови од Србија и странство во Белград, како и неколку точки кои служеа како логистички центри, од каде гласачите беа упатувани и носени на избирачките места во различни делови на главниот град.
РСЕ го сними сведочењето на маж од Рудо, град на истокот на Босна и Херцеговина, кој вели дека има две живеалишта - во Рудо и во Белград, иако законите на Србија и Босна и Херцеговина не дозволуваат таква можност. Тој исто така рече дека на денот на изборите на крајот на 2023 година, заедно со другите жители на Рудо, со автобус бил донесен во главниот град на Србија, каде што добил ливче со информации за локацијата каде ќе гласа.
Новинарите на РСЕ разговараа и со индивидуални превозници кои на денот на изборите превезуваа гласачи од Рудо, како и од други босански градови како Фоча, Вишеград, Нови Горажде и Чајнич.
Промена во РЕМ и ново раководство на РТС
Опозицијата бара промени во Регулаторното тело за електронски медиуми (РЕМ). РЕМ е автономно и независно тело кое, меѓу другото, контролира дали медиумските компании ги исполнуваат своите обврски.
Според предлогот на опозицијата, до изборот на нови членови, независна комисија би ги разгледувала сите приговори на кои РЕМ не одговорила.
Се очекува и избор на нов управен одбор и генерален директор на Радио телевизија Србија (РТС), како и главен и одговорен уредник. Се предлага и парламентот да донесе обврзувачкo упатство за забрана на говорот на омраза, ширење лаги, подобрување на саморегулацијата и зајакнување на надворешниот надзор.
Гарантирањето на независноста на РЕМ и ефективно решавање на прекршувањата забележани за време на мониторингот на медиумите е исто така меѓу препораките на ОДИХР.
Во извештајот на ЦРТА се наведува дека РЕМ уште еднаш покажа речиси целосен недостиг на интерес за обезбедување рамноправност на учесниците на изборите во медиумите. ЦРТА, исто така, изјави дека највлијателните медиуми, вклучително и јавниот медиумски сервис РТС, ги изложиле граѓаните на „екстремна пропагандна офанзива“.
Носител на листата не може да биде некој што не е кандидат
На листата со барања на опозицијата е и укинување на можноста носител на листата да биде некој што не е кандидат на таа листа.
Носител на сите листи на владејачката Српска напредна партија (СНС) беше претседателот на Србија и член на претседателството на оваа партија, Александар Вучиќ.
Неколку месеци пред изборите во Белград во 2018 година, Вучиќ изјави дека ова ќе бидат последните избори во главниот град на кои списокот на СНС ќе го носи неговото име. Но, тоа не се случи, па името на претседателот на државата се најде во името на листата на прогресивци на локалните избори во 2022 и 2023 година.
Во својот извештај, ОДИХР оценува дека претседателот на Србија, иако не бил кандидат на декемвриските избори, имал централна улога во кампањата преку интензивно учество во настаните на СНС, телевизиски настапи во кампањата и на билборди, „давајќи несоодветна предност за неговата партија“.
Во извештајот на ЦРТА беше наведено дека претседателот на Србија, Александар Вучиќ, иако не беше кандидат, окупираше речиси една третина од времето во ударниот термин и две третини од времето во информативните емисии на телевизиите со национално покривање.
Законот не забранува носител на листата да биде лице кое не е кандидат за пратеник или советник.
ЦРТА во претходните години бараше да се измени Законот за локални избори, а на истите тие избори да биде кандидат и носителот на листата на локално ниво. Тој предлог до денес не е прифатен.
