„Не е пријатно, не е пријатно! Камери се поставени насекаде, од влезот во градот од правец на Ваљево, до излезот кон Лозница“, вели Владимир Радивојевиќ од малиот град Осечина во западна Србија за Радио Слободна Европа.
Општинската администрација на Осечина, расфрлана планинска општина, купи 113 камери за видео надзор во април 2022 година. Во центарот на градот каде што има само две раскрсници живеат околу 2 700 жители. Така, Осечина, која е населена со нешто повеќе од 10 000 граѓани на Србија со селата, има една камера на 100 жители.
Истите камери се поставени и во Љубовија, која е стотина километри на запад, веднаш до границата со Босна и Херцеговина и каде според последниот попис, во јадрото на градот живеат околу 4 000 жители. Планирано е да ги има 186.
Досега по истиот принцип се купени стотина камери, сите со исто образложение - поставени се камери за безбедност на граѓаните.
Но, целиот процес, во еден период, пред јавноста беше претставен од државни претставници. Поранешниот министер за полиција Небојша Стефановиќ во текот на 2018 година ги посети таканаречените мониторинг центри во полициските станици, а сето тоа беше објавено на веб-страницата на Министерството за внатрешни работи.
„Сите училишта и сите градинки ќе бидат вмрежени“, му објаснија на министерот во февруари 2018 година во полициската станица во Обреновац.
„Камерите ја регистрираат бојата на возилото, типот на возилото, регистрираат дали табличката е под некој вид на пребарување. Може да направи и детекција на лице“, се деталите што може да се видат во видеото на МВР.
Истражувањето на Радио Слободна Европа го изложува механизмот за набавка на системи за јавен видео надзор во повеќе од 40 градови и општини низ Србија, начинот на кој се трошат парите од локалните буџети, но и како, под радарот на јавноста, плоштадите и улиците биле преплавен со „паметни“ камери од кинеско производство.
Се купува скапа опрема, но не може да се дознае точно на колку места и на кој начин моментално се користи.
Huawei и други кинески компании воведуваат видео надзор
Со години се води јавна дискусија за проектот „Безбедно општество“ за кој Министерството за внатрешни работи на Србија и компанијата Huawei уште во 2014 година потпишаа Меморандум за разбирање, а чие продолжение беше проектот за инсталирање 1 000 камери на белградските улици.
За купување на оваа стока од буџетот на локалните самоуправи се инвестирани околу 27 милиони евра. На плоштадите и улиците во повеќе од 40 општини има системи за видео надзор кои, по правило, се набавени преку процесот на јавни набавки од белградската компанија Macchina Security. Согласно Законот за достапност на информации, новинарите на РСЕ собраа детална документација за набавките во 10 од 42 градови и општини.
Примерокот за истражувањето беше анализа на тендерска документација во која јасно беше наведено дека градовите и општините купуваат опрема која има способност да препознава лица.
Најмалку 10 општини и градови купиле јавни системи за видео надзор со можност за препознавање лица, од вкупно 42 места. Сите овие градови и општини склучија договор со Macchina Security во последните пет години.
Новинарите на РСЕ собраа детални информации за набавките за поголемите градови во Србија и тоа Прокупље, на југот на земјата, Суботица, Вршац и Зрењанин, на север и исток од Војводина, како и за Ваљево во централна Србија, која набави опрема за видео надзор. Истото беше направено во општините со нешто повеќе од десет илјади жители, како што се Осечина, Мионица и Љубовија во централна и западна Србија, Рума и Бечеј, на запад и во централна Војводина.
Како што се испостави, во сите овие случаи документацијата е иста, а резултатот: купени камери и платформи каде што се складираат и анализираат видео материјалите.
Производител на опремата во сите овие случаи е кинеската компанија Дахуа. Она што е познато е дека сите евидентирани податоци се слеваат во локалните полициски станици, но во документацијата нема детали за тоа како понатаму се користат материјалите.
Невена Ружиќ, експерт за заштита на лични податоци, која со години вршела анализи за користење на видео надзор во канцеларијата на комесарот за достапност на информации и заштита на лични податоци, вели дека на Србија, која го следеше „големиот брат и се случиле мали сестри“...
Практично додека сите гледаа какви договори прави државата со кинеската компанија Хуавеи, на улиците беа поставени камерите на кинеската Дахуа.
Ружиќ потсетува дека областа на јавниот видео надзор не е соодветно регулирана со закон и посочува дека во такви околности голем проблем е фактот што оваа опрема ја набавуваат општините и градовите, кои немаат јасно дефинирани надлежности во однос на надзорот.
„Јавната безбедност, спречувањето на кривични дела, откривањето на сторители на кривични дела се задачи со кои никој не се занимава освен МВР“, нагласува Ружиќ.
Немања Ненадиќ, програмски директор на „Транспаренси Србија“, вели дека ова е невообичаена ситуација.
„Доколку безбедноста е причината за овие набавки, се поставува прашањето зошто треба да зависи од тоа дали локалната самоуправа ќе донесе или не одлука дека тоа е неопходно и ќе влезе во овој бизнис, нејасно е зошто тоа е оставено на општините и зошто тоа не го прави МВР“, вели Ненадиќ.
Добиената опрема има способност да препознава лица
Додека во моментов на ниво на Европската унија (ЕУ) се води дискусија за употреба на технологии за препознавање лица за полициски цели, градовите и општините во Србија набавуваат опрема што има такви можности.
Масовниот биометриски надзор во Србија не е дефиниран со закон, но и покрај тоа се купува опрема со такви карактеристики.
Како што покажува документацијата, во голем број градови и општини, процесот на јавни набавки се одвивал слично, а на 10 места кои беа примерок за РСЕ, се случило истото.
На сите места е купена платформа од кинескиот производител Дахуа наречена „DSS PRO“ која има можност за препознавање лица.
Новинарите на РСЕ прашаа неколку полициски станици во Суботица, Ваљево, Бечеј и Вршац како се користи опремата. Претставниците на локалните станици не сакаа да разговараат со новинарите без дозвола. Сите не упатија во МВР во Србија. Како одговор на барањето на РСЕ за интервју или писмени објаснувања од МВР, одговорот беше дека „не се во можност да го исполнат нашето барање“.
Така, меѓу другите прашања, остана неодговорено точно на колку места во Србија има видео надзор, како се користи и што се случува во полициските станици.
Истражувањето на РСЕ покажа дека на сличен начин, во последните пет години, најмалку 40 градови и општини од вкупно 174 единици на локалната самоуправа ја спровеле постапката за јавна набавка на ваква опрема.
Како функционираат „паметните“ градови во Србија?
„Изложени сме на разни видови надзор од сите страни. Камерите не придонесуваат за зголемување на стравот, тој постоел и порано“.
Вака соговорничката на РСЕ, која се претстави како триесет и девет годишната Бранка, одговори на прашањето на РСЕ дали се чувствува побезбедно по воведувањето видео надзор во Вршац, 80-тина километри североисточно од Белград.
Новинарите на РСЕ ја пронајдоа пред основното училиште „Јован Стерија Поповиќ“, на аголот од улицата Сремска и булеварот Жарко Зрењанин, една од четиринаесетте точки во Вршац каде што се поставени камери за следење на јавните површини и анализа на сообраќајот.
Овој град, со нешто повеќе од 45 илјади жители, на крајот на 2021 година се здоби со „иновативен систем за контрола и управување со сообраќајот“ вреден нешто повеќе од 45 илјади евра, според документацијата собрана според Законот за достапност до информации.
Соговорничката на РСЕ се присетува дека камерите ги забележала во моментот кога биле поставени пред училиштето и дека од познаници слушнала дека ќе ги има на секој семафор. Таа истакнува дека не е задоволна од начинот на возење во Вршац и дека камерите можат да го направат градот побезбеден „со надеж дека ќе влијаат на возачите“.
Полициската станица не беше подготвена да даде повеќе детали.
„Не можеме да зборуваме за тоа. Можеме само да ви кажеме дека ја добивме опремата, но таа се уште не е искористена“, накратко им рекоа на новинарите во полициската станица во Вршац.
Што се следи и зошто?
Врз основа на јавно достапна документација, РСЕ анализираше и како треба да функционираат системите за видео надзор.
Овие сложени системи се состојат од камери со различни карактеристики, кои вршат различни типови на снимање: од мерење на брзина до препознавање на лица и регистарски таблички. Сите материјали собрани од камери од улици, плоштади и други јавни места се анализирани со помош на софтверско решение сместено во мониторинг центарот, стои во документацијата.
Мониторинг центарот се формира во локалните полициски станици, потврдија за РСЕ во писмена кореспонденција од општинската и градската управа на Суботица, Бечеј, Ваљево. Внатре во мониторинг центарот, снимките од камерите се обработуваат врз основа на различни прашања.
Некои детали за тоа како треба да работи мониторинг центарот може да се најдат во документацијата за јавната набавка на опрема што беше извршена во Прокупље. Во овој град во јужна Србија, каде што живеат нешто повеќе од 30 илјади жители, воведувањето на јавен видео надзор е платено нешто повеќе од милион евра.
„Операторот на мониторинг центарот може да ја следи сликата од камерите приклучени на мониторингот, да го прегледува снимениот материјал и да следи други алармни ситуации над набљудуваните објекти и локации“, се вели во текстот на документацијата, која беше дел од јавната набавка на опрема во Прокупље.
Во текстот се наведува дека на видео ѕидот се прикажани сите важни, „алармни настани“ од објекти и локации.
Системот за надзор е опишан како „лесно проширлив“, односно како систем кој во иднина може да се поврзе со неколку локални центри во регионален мониторинг центар, кој ги опфаќа сите објекти од значење на пошироко подрачје, покажува документацијата од Прокупље.
Камерите се инсталирани, но често не работат
Новинарите на РСЕ испратија прашања до претставниците на сите 10-те градови и општини за кои ја анализираа целосната документација и кои набавија камери и софтвер DSS PRO од кинескиот производител Дахуа, дали системите се воспоставени и дали е започнат надзорот.
Одговорот стигна само од Бечеј, град на околу 120 километри северно од Белград.
„Опремата сè уште не се користи, со оглед на тоа што не е извршено примопредавање на работите и стоката, проектот се уште е во тек и нема да се користи се додека системот не биде целосно инсталиран“, велат надлежните во општина Бечеј.
Новинарите на РСЕ не добија официјална потврда за работата на камерите за следење на сообраќајот на пристапните патишта, кои беа поставени на влезот во Ваљево на четири патни правци, колку што изброи известувачот на РСЕ во овој град.
Во основното училиште „Десанка Максимовиќ“ во Ваљево, за РСЕ потврдија дека камерите се таму, дека „свети зелено светло“, што значи дека работат. Но, немаат информации дали овие камери се следат на мониторот во СУП Ваљево, велат неофицијално од училиштето.
Проблеми со поставувањето камери има и во Суботица, на крајниот север на Србија. Рокот за поставување камери на плоштадите и улиците во Суботица е три пати подолг од првично планираниот. Опремата е набавена пред да се подготви планот и да се добијат сите потребни дозволи, според анексите на договорот што РСЕ ги доби од локалните власти.
Поставувањето камери на плоштадите и улиците во Суботица требаше да биде завршено на почетокот на јули 2022 година, според првичниот договор што градската управа на Суботица го потпиша со Macchina Security на почетокот на 2022 година.
Договорот е изменет во јуни 2022 година и во него стои дека сообраќајната полиција не ги одобрила сите предложени локации и дека извршила детална анализа на сообраќајните незгоди во Суботица и доставила нови локации за камери.
До објавувањето на овој текст во Суботица не се поставени камери.
Повеќе од 180 камери сè уште не се поставени ниту во Прокупље, на околу 400 километри јужно од Белград. Според податоците од договорот, белградскиот добавувач треба да го стори тоа до средината на ноември 2023 година.
Парите ги обезбедува општината, опремата ја користи МВР
Пред законот за регулирање на препознавање на лица на јавни места, опрема со такви карактеристики набавувале Суботица, Ваљево, Вршац, Прокупље, Зрењанин, како и малите градови како Осечина, Бечеј, Мионица, Рума и Љубовија, покажуваат податоците на порталот за јавни набавки.
Од градскиот и општинскиот буџет, според податоците на порталот за јавни набавки, за оваа работа во овие 10 градови и општини во последните две години се потрошени над 9,5 милиони евра.
Според документацијата, јавниот видео надзор треба да работи на ист начин на сите 10 места, а спецификацијата покажува дека е купена стока со идентични карактеристики.
Постапката е иста на сите места. Набавките за опрема ги распишуваат општинските и градските администрации, парите во најголем број случаи се обезбедени од локалните буџети, додека краен корисник на опремата е Министерството за внатрешни работи.
Ружиќ посочува дека е многу важно јавните површини да бидат надгледувани од властите кои се овластени за тоа.
„Општините и градовите можат да воспостават надзор во нивните простории, но јавните површини заради спречување на криминал или безбедност во сообраќајот, не се во нивна надлежност. На сличен начин, државен орган може да купи скенер за болница. Тоа е одлична идеја. Но, буџетот што го добива тоа тело не е за тоа“, ги објаснува Ружиќ правните аспекти на овој бизнис.
Што е спорно во набавката?
Истражувањето на РСЕ покажа дека на овие тендери со години се пријавува само една компанија, а тоа е „Macchina Security“ од Белград.
Од вкупно 42 тендери оваа компанија имала конкуренција само во осум случаи. Во другите таа беше единствениот понудувач. Ниту една од конкурентските компании не сакаше подетално да разговара со РСЕ за овие тендери.
Ниту „Macchina Security“ не сакаше да зборува за успехот на голем број тендери за РСЕ. И покрај бројните повици, претставниците на компанијата „Macchina Security“ не сакаа да зборуваат за Радио Слободна Европа.
Немања Ненадиќ од Транспаренси Србија вели дека ниското ниво на конкуренција е индикативно и дека конкуренцијата ретко се појавува кај овие набавки.
„Судејќи според различните огласи, голем е бројот на фирми за кои може да се претпостави дека имаат услови да аплицираат за работните места за поставување видео надзор. Во таков случај Управата за јавни набавки би можела да изврши надзор и да дознае што е причината за ваквата ниска конкуренција во постапките“, посочува Ненадиќ.
Според документацијата до која дојдоа новинарите на РСЕ, во државниот сертификат за следење на сообраќајни прекршоци има дури 15 видови камери од различни производители од Полска, Австралија, Соединетите Држави, Италија, Словачка и Унгарија. Има дури и сертифицирана камера од домашно производство направена од српската компанија Селма од Суботица, која се користи за надзор на сообраќајот.
„Macchina Security“ е компанија која работи од 1994 година. Сопственик на компанијата е Велибор Буљевац. Компанијата има регистрирано филијали во Нови Сад, Ниш, Чачак и Белград. Фирмата Macchina Security, компанија за производство, монтажа и монтажа на безбедносна опрема е регистрирана во 2007 година и во Подгорица. Компанијата е избришана по 5 години.
Во Црна Гора оваа компанија се поврзува со злоупотреба на средства за набавка на опрема за следење на морската граница кон Хрватска и Албанија, за што претходно пишуваше РСЕ.
Новинарите на РСЕ се обидоа да дознаат детали за епилогот од овој случај во Црна Гора. На почетокот на јуни 2023 година, барањата беа испратени до Специјалното државно обвинителство, Владата, Министерството за внатрешни работи и Делегацијата на Европската Унија во Црна Гора.
Делегацијата на ЕУ во Црна Гора пред еден месец потврди за РСЕ дека судската постапка се уште е во тек. Европската Унија обезбеди средства за проектот за кои постои сомневање дека се злоупотребени.
„Очекуваме дека сите обвинувања за злоупотреба на фондовите на ЕУ ќе добијат веродостојни, независни и ефективни институционални одговори“, наведуваат од делегацијата на ЕУ во Црна Гора.
Кинески Дахуа - што е спорно?
Компанијата Дахуа беше ставена на листата на американски санкции во октомври 2019 година поради кршење на човековите права. Властите во Србија не ги испочитуваа американските санкции, ниту имаат законска обврска да го сторат тоа.
Компанијата е осомничена дека е дел од кинеската репресивна кампања против Ујгурите, кинеското муслиманско малцинство кое живее во провинцијата Ксинџијанг. Оттогаш, има голем број документирани случаи кои покажуваат дека оваа компанија развивала технологии за масовен надзор.
Новинарите и активистите пронајдоа документација поврзана со развојот на посебни карактеристики за откривање на националноста, бојата на кожата и специјални предупредувања поврзани со малцинството Ујгур.
Дахуа изнесе спротивставени тврдења за наводите дека технологијата што ја развива има расно и етничко профилирање, од тоа дека никогаш не развила такви решенија, до тоа дека е само за внатрешна употреба и дека таков софтвер никогаш не бил пуштен во комерцијална употреба.
