Српски учебник по историја ги опишува соседните постјугословенски земји како „српски држави“, го издигнува страдањето на Србите и ги минимизира или негира злосторствата нанесени врз несрпското население. Невена Богдановиќ.

Во учебникот со речиси 400 страници, учениците во Србија можат да научат дека соседните Црна Гора и Република Српска, еден од двата главни ентитета што ја сочинуваат Босна и Херцеговина, се „српски држави“. Тие нема да научат дека српските сили извршиле геноцид во Сребреница во 1995 година, убивајќи повеќе од 8.000 главно невооружени цивили. Останатите воени злосторства на српските сили во постјугословенските војни речиси и не се споменуваат. Заедно со балканскиот сервис на РСЕ, Јелена Ѓуреиновиќ, историчар од Универзитетот во Виена, ја анализираше содржината на широко употребуваниот српски учебник за точност во земја помалку од три децении уништена од внатрешните војни на Балканот во 1990-тите. Таа ги окарактеризира извадоците од книгата што ги учат младите Срби за распадот на Социјалистичка Федеративна Република Југославија и нејзините држави наследнички како спој од „проблематични изјави, селективно прикажување на фактите и фокус што одговара на српскиот национализам“. Книгата е еден од неколкуте учебници за средношколците во Србија. Издадена е од белградската печатница Нови Логос во 2021 година, а автори се Душко Лоландиќ, Ратомир Миликиќ и Маја Милиновиќ.

Еве седум од најспорните делови во учебникот.

„Српски држави“

„Покрај Република Србија, српските држави (оние во кои живее голем процент од српското население и каде што се зборува српски јазик) се Република Српска (како уставен дел на Босна и Херцеговина) и Црна Гора. Црна Гора и Босна и Херцеговина се меѓународно признати земји чии устави ги дефинираат како независни и суверени, а не како „српски“.

И двете беа дел од Социјалистичка Федеративна Република Југославија која постоеше од 1945 до 1992 година, а претходно од 1918 година беа дел од Кралството на Србите, Хрватите и Словенците.

По распадот на Источниот блок, Босна прогласи независност по референдумот на 1 март 1992 година (по сличните декларации на Словенија и Хрватска). Босанската војна од 1992 до 1995 година, која ги спротивстави единиците на југословенската армија и нивните српски наследници против босанските (главно бошњачки) и хрватските сили, започна по признавањето на Босна од околу дваесетина земји во Европа и на други места. Босна беше примена за членка на Обединетите нации во мај 1992 година. Уставот на Босна - кој ги сочинува Република Српска и Федерацијата Босна и Херцеговина, заедно со самоуправниот округ Брчко - произлезе од Дејтонскиот договор со кој заврши Босанската војна во 1995 година. Црна Гора прогласи независност од нејзината државна заедница со Србија по референдумот во мај 2006 година, кој брзо беше признаен од сите пет постојани членки на Советот за безбедност на ОН. Историчарката Ѓуреиновиќ забележува дека постојаното карактеризирање на Црна Гора и Босна и Херцеговина во учебникот како „српски држави“ всушност „ја претставува позицијата на авторот, а не тврдењата кои се научно засновани“. „Веќе кога ќе го погледнеме насловот на поглавјето „Српски држави“, гледаме дека тоа нема никаква врска со историската наука“, вели Ѓуреиновиќ. Во одговорот за РСЕ, издавачот Нови Логос вели дека употребата на терминот „српска земја“ е пропишана преку српскиот државен образовен план и програма за „најраниот период од средниот век за областите на средновековната Зета, Рашка, Захумље, Босна и Паганија, кои делумно би одговарале на областите на денешна Црна Гора, Србија и Босна и Херцеговина“. „Ваква терминологија се користи во српската историографија повеќе од век и половина“, вели издавачот.

„Закана за Србите во Црна Гора“

„Србите во Црна Гора се најдоа во особено тешка ситуација по независноста на таа република во 2006 година... Под власта на Мило Ѓукановиќ, Србите во Црна Гора беа отпуштени од државната служба и отстранети од сите државни функции. Подгорица на секој начин се обидуваше да го намали бројот на Срби кои живеат во Црна Гора“.

Повикувајќи се на овие наводи, меѓу другото, на 13 октомври, црногорската граѓанска иницијатива наречена 21 мај побара учебникот да се повлече од употреба. Групата тврдеше дека „неприфатливо е литературата во учебниците да се заснова на лаги и националистички конструкции“. Во него се опишува карактеризирањето на наводната чистка на јавниот сектор во Црна Гора како „несоодветна и неоснована“. Нови Логос за РСЕ вели дека „критиката [на учебникот] најверојатно настанала како резултат на внатрешно-политички настани и меѓупартиски судири во Црна Гора, а ниту Република Црна Гора ниту Националниот совет на црногорското етничко малцинство во Србија не стоеле зад таквото иницијатива“ учебникот да биде повлечен. Сепак, локалните медиуми јавуваат дека Подгорица одговорила со протестна нота од црногорското Министерство за надворешни работи до Србија и побарала бришење на спорните делови од учебникот. Ѓуреиновиќ го опишува карактеризирањето на местата на Србите во Црна Гора како „неосновани изјави на авторот“ кои не се засноваат врз веродостојна научна литература од распадот на Југославија. „Не само што се промовира наративот дека Србите можат да бидат само херои, бранители или жртви, туку и легитимирање на српската политика на мешање во Црна Гора“, вели таа.

Учебникот ги учи учениците дека „во Хрватска изби граѓанска војна и предизвика големи жртви меѓу српските цивили“.

„Кога се зборува за злосторства што биле ... извршени против [било кој друг освен] српското население, учиме само дека се извршени злосторства, но не знаеме кој ги извршил и врз кого биле извршени. Во овие случаи, учениците лесно може да претпостават дека жртвите се Срби поради наративот за мизеријата и страдањата на српскиот народ што се провлекува низ целата лекција“, вели Ѓуреиновиќ. На пример, тримесечната опсада на Вуковар, во источна Хрватска, вака е опишана:

„Се водеше битка за Вуковар, град на Дунав каде што живееја приближно еднаков број Хрвати и Срби [и] каде што беше избран Србин градоначалник. Хрватска испрати голем број нерегуларни воени единици во Вуковар за да ги спроведат новите закони кои беа усвоени во Загреб. Неколку илјади луѓе загинаа во борбите за градот, вклучително и еден генерал на ЈНА. За време на борбите беа извршени злосторства врз цивилното население“.

Вуковар беше под опсада на Југословенската народна армија и српските паравоени формации 87 дена - од август до ноември 1991 година.

Според болницата во Вуковар, 1.624 луѓе загинале за време на речиси тримесечната опсада, а повеќе од 2.500 биле повредени. Околу 5.000 луѓе беа осудени во логори во Србија, а околу 22.000 Хрвати и други беа протерани од градот.

Во еден момент, Југословенската народна армија изнесе многу од ранетите, вклучително и цивили, од болницата во Вуковар. Тие беа убиени ноќта меѓу 20 и 21 ноември 1991 година, на местото на поранешен земјоделски конгломерат и сточарска фарма позната како Овчара.

Историчарката Ѓуреиновиќ вели дека лекциите од учебникот за 1990-тите „целосно ја одразуваат официјалната политика на меморијата и односот на [српската] влада кон војните“. Ваквиот наратив, вели таа, е заеднички за практично сите учебници по историја во Србија, откако војните во поранешна Југославија беа воведени во наставната програма. Издавачот на учебникот возвраќа дека бил напишан „исклучиво за ученици во Република Србија“. „Тимот на авторот е добро запознаен со учебниците во другите поранешни југословенски републики во кои има многу што се оспорува од гледна точка на српската историографија, но не зависи од нас да се повикуваме на тоа“, наведуваат од Нови Логос. Тие додаваат дека учебникот „вклучува примери на ужас и страдање од сите завојувани страни, со посебен фокус врз Србите и областите населени со Срби до погромот“.

Опсадата на Сараево

„Сараево беше под делумна блокада од српските сили, а многу Срби останаа затворени во градот, бидејќи муслиманските воени сили не им дозволуваа да си заминат. Околу градот постојано се водеа борби, а во градот беа извршени воени злосторства против Србите, како што беше потврдено во 2021 година од независна меѓународна комисија“.

Војската на босанските Срби, позната како Војска на Република Српска (ВРС), го опсади Сараево, град со над половина милион жители според пописот од 1991 година, во април 1992 година. Опсадата заврши во февруари 1996 година. Во текот на тој период од 1.425 дена, стотици илјади гранати беа испукани врз градот од околните ридови и беа убиени повеќе од 11.500 луѓе, вклучувајќи околу 1.600 деца. Хашкиот трибунал за воени злосторства на крајот осуди тројца команданти - Станислав Галиќ, Драгомир Милошевиќ и Момчило Перишиќ - на затворски казни за нивните улоги во опсадата.

„Делот за опсадата на Сараево е веројатно најнавредливиот пример за извртување на фактите и поместување на призмата на набљудување на настан на злосторство - од српски извршители и нивните жртви на српски жртви“, вели Ѓуреиновиќ. Како одговор на критиките за лекциите од учебникот за распадот на Југославија и неговиот впечаток дека „жртви биле само Србите“, српскиот државен Институт за подобрување на образованието вели: „Ве уверуваме дека многу лесно може да дојдете до голем број историчари кои исто така би биле незадоволни од содржината на учебникот, но би рекле дека во него не е доволно опишано страдањето на Србите“. Од Институтот понатаму велат дека „српските учебници не претставуваат најголема пречка за процесот на помирување на територијата на поранешна Југославија, имајќи ги предвид некои други образовни системи каде литературата во учебниците често има карактеристики на пропаганда“. Претставниците на институтот одбиваат да прецизираат кои образовни системи ги имаат на ум.

Геноцидот во Сребреница

„...за време на заземањето на Сребреница во 1995 година, српските единици извршија сериозни воени злосторства против муслимански борци и мажи кои се бореа да излезат од градот. Некои од нив беа заробени и застрелани, додека други загинаа во борбите. Историчарите сè уште не се согласуваат за бројот на убиени и загинати“.

Ѓуреиновиќ вели дека ова е единственото воено злосторство извршено од српските сили што е споменато во сите детали во учебникот. „Но, повеќе од половина од тој текст е посветен на злосторствата врз Србите (околу Сребреница пред 1995 година), така што геноцидот во Сребреница беше означен само како „сериозни воени злосторства““, вели таа. Властите во Србија сè уште негираат дека бил извршен геноцид во Сребреница, иако Меѓународниот трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ) заклучи поинаку. Силите на Република Српска (ВРС) убиле 8.372 мажи и момчиња од несрпска националност во и околу Сребреница. Повеќе од 25.000 жени, деца и постари лица беа протерани од она што беше означено како „безбедно подрачје“ според повеќе резолуции на ОН. Повеќе од 50 лица се осудени на вкупно 700 години затвор за геноцид или други воени злосторства во Сребреница. Освен во Хаг, судовите во Босна и Херцеговина, исто така, ги окарактеризираа тамошните злосторствата како геноцид - единствениот на територијата на поранешна Југославија за време на војните во 1990-тите. Радован Караџиќ, првиот претседател на ентитетот на Република Српска во Босна и Херцеговина, беше осуден од Хашкиот трибунал за воени злосторства на доживотен затвор за геноцид во Сребреница. Командантот на војската на босанските Срби, Ратко Младиќ, исто така беше осуден на доживотен затвор од истиот суд, вклучително и поради пресудата за геноцид во Сребреница. Околу 6.652 жртви досега се погребани во Меморијалниот центар во Сребреница во Поточари, а уште 237 се закопани на друго место на барање на нивните семејства. Инспекторите и експертите за форензика сè уште трагаат по останките на повеќе од 1.000 други жртви од Сребреница.

Војната во Косово

„На самиот крај на 20 век (1999), кризата на Косово и Метохија доведе до агресија на НАТО и бомбардирање на Сојузна Република Југославија. Агресијата на НАТО пактот заврши со пристигнувањето на трупите на НАТО на Косово и Метохија, што беше проследено со бројни злосторства врз српските цивили. Српската војска и голем број припадници на српскиот народ потоа го напуштија Косово и Метохија. Насилството врз српското население продолжи“.

„Никаде во учебникот нема праисторија на конфликтот, ниту пак се споменуваат бројните воени злосторства извршени од единиците на Југословенската армија (против цивилите етнички Албанци), за кои има обвиненија и пресуди на Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија“, вели Ѓуреиновиќ. Во март 1999 година, силите на НАТО почнаа да ја бомбардираат Сојузна Република Југославија поради егзодусот и наводните злосторства извршени од српските воени и полициски сили против етничкото албанско население во Косово.

Масакрот во Рачак

"„На почетокот на 1999 година, српските сили се судрија со ОВК [Ослободителната војска на Косово] и го ослободија косовското село Рачак од албанските терористи. Вилијам Вокер, шефот на набљудувачката мисија на ОБСЕ што беше во Рачак за време на конфликтот, ги обвини српските силите за воени злосторства против албанските цивили“.

На 15 јануари 1999 година во Рачак, српските полициски и воени сили на Косово убија 45 цивили етнички Албанци, меѓу кои и жени и деца. Хашкиот трибунал заклучи дека повеќето од убиените биле застрелани во глава, од непосредна близина.

Повеќекратните извештаи на ОБСЕ и Хјуман рајтс воч (ХРВ) ги карактеризираат настаните во Рачак како масакр врз етничките Албанци од страна на српските сили. Масакрот беше клучен за одлуката на НАТО да изврши воздушни напади против Сојузна Република Југославија. Српските власти, вклучително и актуелниот српски претседател Александар Вучиќ, го опишуваат Рачак како „измислен“ инцидент.

Како српската влада и издавачот одговараат на критиките за учебникот?

На овие и на други критики во врска со учебникот, српските институции одговорија дека тој е одобрен во согласност со српскиот закон. Институтот за подобрување на образованието во голема мера го повтори тој став. Нејзиниот претставник за РСЕ изјави дека учебникот на Нови Логос ја следи наставната програма и е „заснован врз прифатени научни теории, факти, заклучоци, толкувања, актуелни податоци и современи достигнувања“.

Нови Логос вели дека учебникот „не е напишан според слободна дискреција на авторот, туку исклучиво во согласност со планот и програмата за часови соодветни за возраста на учениците“. „Авторите се обидоа објективно и непристрасно да ги претстават настаните или личностите пропишани со планот и програмата“, велат од Нови Логос. Се додава и тоа дека неговите извори биле „најпроверливи и го претставуваат најновиот опсег на српската историографија во доменот на националната историја, како и европскиот и светскиот опсег во доменот на општата историја“.

Што велат српските ученици?

„[Поранешна Југославија] водеше прилично антисрпска политика во многу моменти“, вели 19-годишната Милица, која во минатата година заврши белградско средно училиште, за лекциите што ги научила од часот по историја за распадот на Југославија. „Тоа беше погрешно за српскиот народ, погубно за нас. Иако учебниците содржат лекции за распадот на Југославија, друг матурант во 2022 година, Илија Сиљеговиќ, вели дека тој и неговите соученици всушност не учеле ништо за тоа. „Последната лекција што ја имавме беше Втората светска војна и нејзините последици“, вели Сиљеговиќ, додавајќи: „Воопшто не ги покривавме темите за Косово или распадот на [Југославија]. Марко Огрењац, исто така, вели дека ништо не научил на училиште за војната на територијата на поранешна Југославија. „Поради коронавирусот доста доцневме на предавањата. Професорот ни рече да се обидеме да направиме сопствено истражување“, вели Огрењац.